हवामान बदलाच्या प्रभावामुळे विविध नैसर्गिक संसाधनांवर गंभीर परिणाम होत आहेत. यामध्ये भूजल हे एक महत्त्वाचे साधन आहे ज्यावर सध्या धोका निर्माण झाला आहे. तापमान वाढ, पर्जन्यमानाच्या पद्धतींमध्ये बदल, आणि मानवी क्रियाकलापांच्या वाढत्या दबावामुळे भूजलाची गुणवत्ता खालावत चालली आहे. या लेखात, हवामान बदलामुळे भूजलाच्या पिण्यायोग्यतेवर होणारे परिणाम, कारणे, आणि त्यावरील उपाय यांचा सखोल विचार करण्यात येईल.
भूजल हे जगातील कोट्यवधी लोकांसाठी पिण्याचे मुख्य स्रोत आहे. हे पावसाच्या पाण्याचे जमिनीतून शोषण करून तयार होते आणि जमिनीच्या आतलातल्या दगडांच्या छिद्रांमध्ये साठवले जाते. भूजलाचा उपयोग फक्त पिण्यासाठीच नव्हे, तर शेती, उद्योग, आणि अन्य दैनंदिन गरजांसाठीही मोठ्या प्रमाणावर होतो.हवामान बदलामुळे जागतिक तापमान वाढत आहे. तापमान वाढीमुळे पाण्याचे बाष्पीभवन वेगाने होते, ज्यामुळे जमिनीतील पाण्याची पातळी खालावत जाते. यामुळे भूजलाच्या साठ्यांवर दबाव येतो आणि पिण्यायोग्य पाण्याचे प्रमाण कमी होते.
हवामान बदलामुळे पर्जन्यमानाच्या पद्धतीत मोठे बदल घडत आहेत. काही ठिकाणी अतिवृष्टी तर काही ठिकाणी दुष्काळ निर्माण होतो. अतिवृष्टीमुळे भूजलाचे प्रदूषण होते, कारण पाण्याच्या अतिप्रमाणात झिरपण्यामुळे रसायने आणि प्रदूषक जमिनीत मिसळतात. दुसरीकडे, दुष्काळामुळे पाण्याची मागणी वाढते आणि भूजलाचा अतिरेक होत असल्याने त्याची गुणवत्ता खालावते.
पृथ्वी वरील प्रत्येक सजीवांना पाण्याची गरज आहे कारण पाणी हेच जीवन आहे पण मानव अंधाधुंद विकासाच्या नावाखाली पाण्याचा पर्यावरणाचा ऱ्हास करीत आहे शास्त्रज्ञांनी चेतावणी दिली आहे की या शतकाच्या अखेरीस लाखो लोक या तुटपुंज्या पाण्याच्या पुरवठ्यापासून वंचित राहू शकतात कारण वाढत्या तापमानामुळे भूजल विषारी होण्याचा धोका आहे. संशोधकांच्या एका आंतरराष्ट्रीय संघाने जागतिक तापमानवाढीच्या विविध परिस्थितींमध्ये जगभरातील भूजल स्त्रोतांचे तापमान बदल अचूकपणे मोजण्यासाठी उष्णता वाहतुकीचे जागतिक स्तरावरील मॉडेल विकसित केले आहे. सर्वात वाईट परिस्थितीत, म्हणजे 2100 मध्ये सुमारे 590 दशलक्ष लोक पाण्याच्या स्त्रोतांवर अवलंबून राहू शकतात जे पिण्यायोग्य पाण्यासाठी सर्वात कठोर मानकांची पूर्तता करत नाहीत. उष्णतेच्या लाटा, वितळणारे बर्फाचे डोंगर आणि समुद्राची वाढती पातळी यामुळे तापमानवाढ होत असून यांचे परीणाम आपल्याला दिसत आहेत हवामान बदलावर चर्चा करताना, आपण हवामानातील घटना आणि पाण्याची उपलब्धता यावर लक्ष केंद्रित करतो. पण हवामान बदलाचा भूजलावर होणारा परिणाम याचा अधिक व्यापक विचार करायला हवा.
हे खरे आहे की आपल्या जमिनीवरील खडक आणि मातीचे थर समुद्राच्या पाण्याच्या उष्णता शोषण्याच्या क्षमतेशी जुळत नाहीत. असे असले तरी, भूजल तापमानवाढीच्या परिणामांकडे इतके कमी लक्ष दिले गेले आहे, हे आश्चर्यकारक आहे, विशेषत: जेव्हा पाणी टंचाई आणि पुनर्भरण दरांची इतकी चर्चा होत असते. जमिनीच्या पृष्ठभागाच्या अगदी खाली सच्छिद्र खडकांमध्ये अडकलेले पाणी विरघळलेली खनिजे, प्रदूषक आणि संभाव्य रोगजनकांनी भरलेले असू शकते. पण मोठ्या लोकसंख्येला या प्रदूषित पाण्यावर अवलंबून राहण्याशिवाय पर्याय नाही. या भूगर्भातील जलाशयांना केवळ एक किंवा दोन अंशांनी गरम झाली तर भयंकर परिणाम होऊ शकतात. यामुळे वातावरणात ऑक्सिजनची कमतरता होऊ शकते आणि धोकादायक जीवाणूंच्या वाढीस उत्तेजन देऊ शकते व आर्सेनिक आणि मँगनीज सारख्या जड धातूंचे प्रमाण जास्त प्रमाणात पाण्यात विरघळू शकते.
या अभ्यासाच्या प्रमुख लेखिका आणि जर्मनीतील कार्लस्रुहे इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजीच्या भूवैज्ञानिक सुझान बेंझ यांच्या मते, जगातील सुमारे 30 दशलक्ष लोक अशा भागात राहतात जिथे भूजल कठोर पिण्याच्या पाण्याच्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार निर्धारित तापमानापेक्षा जास्त आहे . याचा अर्थ तेथून उपचाराशिवाय पाणी पिणे सुरक्षित नाही. जवळपासच्या पृष्ठभागावरील पाण्याचे साठे असलेल्या लोकसंख्येसाठीही, उबदार भूजल मानवी वापरासाठी पाणी सुरक्षित ठेवणारे महत्त्वाचे घटक बदलू शकतात. 77 दशलक्ष ते 188 दशलक्ष लोक 2100 पर्यंत ज्या भागात भूजल पिण्याच्या मानकांची पूर्तता करणार नाही अशा भागात राहण्याचा अंदाज आहे. या अभ्यासाचे निष्कर्ष दर्शवतात की भूजलाचे संरक्षण करण्यासाठी कृती करणे आणि भूजलावरील हवामान बदलाच्या नकारात्मक प्रभावांचा सामना करण्यासाठी शाश्वत उपाय शोधणे किती महत्त्वाचे आहे.
दरम्यान, हवामान बदलाशी संबंधित आणखी एका अभ्यासात शास्त्रज्ञांनी जगात मिथेन उत्सर्जनात वाढ होत असल्याबद्दल चिंता व्यक्त केली आहे. विक्रमी उष्णता, लोकांचे आरोग्य बिघडणे, बर्फाची डोंगर वितळणे आणि अप्रत्याशित हवामान या स्वरूपात हवामानातील बदलाबाबतचे मोठे इशारे सातत्याने मिळत आहेत. तरीही आपण वातावरणात वाढत्या प्रमाणात हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन करत आहोत. त्यामुळे आपले अस्तित्व धोक्यात येत आहे. 2006 पासून जागतिक मिथेन उत्सर्जनात वाढ होत असल्याचे तज्ज्ञांच्या आंतरराष्ट्रीय पथकाने केलेल्या नवीन अभ्यासात म्हटले आहे 2020 पासून ते झपाट्याने वाढले असून ते कमी करण्याची आवश्यकता आहे .
नवीन अभ्यासाच्या संशोधकांनी मिथेन उत्सर्जन रोखण्यासाठी धोरणे विकसित केली आहेत ज्याचा वापर विविध देश योग्य कृती करण्यासाठी करू शकतात. यासाठी त्यांनी एक ऑनलाइन टूलही विकसित केले आहे. संशोधकांचे म्हणणे आहे की मिथेन उत्सर्जनात ही सतत वाढ मुख्यत्वे जीवाश्म इंधनाच्या सतत वापरामुळे होते. तेल, वायू आणि कोळसा थेट ड्रिलिंग आणि प्रक्रिया करून मिथेनची निर्मिती केली जाते. आता एक नवीन गोष्ट अशी आहे की तापमानवाढीमुळे नैसर्गिक पाणथळ प्रदेशातून मिथेनचे वाढते उत्सर्जन हरितगृह वायूंमध्ये वाढ होत आहे. लँडफिल्स, वितळणारे पर्माफ्रॉस्ट आणि पशुधन देखील मिथेन तयार करतात. अमेरिकेतील ड्यूक युनिव्हर्सिटीचे हवामान तज्ज्ञ ड्र्यू शिंडेल म्हणतात की, सध्या या स्रोतांमधून होणाऱ्या उत्सर्जनाचे योगदान किरकोळ आहे. तथापि, यावर देखील बारकाईने लक्ष ठेवणे आवश्यक आहे.
संशोधकांनी त्यांच्या शोधनिबंधात लिहिले आहे की हवामान बदल मर्यादित करण्यासाठी जगभरातील प्रयत्न प्रामुख्याने कार्बन डायऑक्साइडवर केंद्रित आहेत. मानवतेने अनेक दशकांपासून हवामानातील बदलांना पुरेसे संबोधित करण्यात अयशस्वी ठरल्यामुळे, आता आपल्याला लक्ष्यापेक्षा तापमान कमी ठेवण्यासाठी सर्व प्रमुख हवामान प्रदूषकांवर अंकुश ठेवण्याची गरज आहे. सध्या आपल्या वातावरणात मिथेनचे प्रमाण कार्बन डायऑक्साईडपेक्षा खूपच कमी आहे, परंतु मिथेन हा अधिक शक्तिशाली हरितगृह वायू आहे हे आपण विसरू नये. आपल्याला माहित आहे की, मिथेनचा देखील ग्लोबल वार्मिंगमध्ये मोठा वाटा आहे, जो कार्बन डाय ऑक्साईडप्रमाणेच उष्णतेला अडकवतो. हे जमिनीवर ओझोनच्या निर्मितीमध्ये देखील योगदान देते, ज्यामुळे श्वसन रोग आणि हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोगांमुळे मृत्यूचा धोका वाढतो.
या सर्व मिथेन स्त्रोतांकडे तातडीने लक्ष देण्याची गरज असल्याचे अभ्यासात आढळून आले आहे. कार्बन डायऑक्साइड कमी करण्याच्या उद्दिष्टांसह मिथेन कमी करण्याचे लक्ष्य देखील लागू केले जावे. यासाठी नवीन तंत्रज्ञान आणि धोरणांची अंमलबजावणी आवश्यक आहे. या दशकात मिथेन उत्सर्जनात झपाट्याने कपात करणे जवळच्या काळातील तापमानवाढ कमी करण्यासाठी आणि कमी-तापमान वाढणारे कार्बन बजेट आवाक्यात ठेवण्यासाठी आवश्यक आहे, असे संशोधक लिहितात. कार्बन बजेट म्हणजे दरडोई कार्बन डाय ऑक्साईडची सरासरी रक्कम जी जागतिक तापमान वाढ 1.5 सेल्सिअसपर्यंत मर्यादित ठेवण्यासाठी तयार केली जाऊ शकते.
हवामान बदलामुळे भूजलाच्या पिण्यायोग्यतेवर होणारे परिणाम गंभीर आहेत. तापमान वाढ, पर्जन्यमानातील अनिश्चितता, आणि समुद्राच्या पातळीत वाढ यामुळे भूजलाचे प्रदूषण होत आहे. या समस्येला तोंड देण्यासाठी हरित तंत्रज्ञानाचा वापर, पाण्याचे नियोजन, आणि जनजागृती अत्यंत आवश्यक आहे. भविष्यात भूजलाची पिण्यायोग्यता कायम राखण्यासाठी आपण सर्वांनी मिळून प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.
विकास परसराम मेश्राम
मु+पो, झरपडा,ता, अर्जूनी/मोर, जिल्हा गोंदिया
मोबाईल नंबर -7875592800
vikasmeshram04@gmail.com