"दलित सक्षमीकरणाचा अधूरा प्रश्न: डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांचे स्वप्न आणि आजची वास्तविकता"

डॉक्टर.बाबासाहेब आंबेडकर हे भारतीय समाजातील दलित सक्षमीकरणाचे एक महान नेतृत्व होते. त्यांच्या विचारांनी आणि कार्यांनी भारतातील समाजाच्या मूळ प्रवाहाला एक नवी दिशा दिली. आंबेडकरांनी दलित समाजासाठी जे स्वप्न पाहिले होते, ते न्याय, समानता, आणि स्वातंत्र्यावर आधारित होते. त्यांनी आपल्या संपूर्ण जीवनात जातीय विषमतेच्या विरोधात लढा दिला आणि संविधानाच्या माध्यमातून दलित समाजाला हक्क मिळवून दिले. परंतु आज, त्यांच्या विचारांच्या आणि संघर्षांच्या पार्श्वभूमीवर पाहिल्यास, दलित सक्षमीकरणाचा प्रश्न अद्यापही पूर्णतः सुटलेला नाही. त्यांच्या स्वप्नांचा एक भाग साकार झाला असला तरी अनेक बाबतीत अपूर्णता जाणवते.डॉ. आंबेडकरांचे सक्षमीकरणाचे स्वप्न हे केवळ दलित समाजाच्या सामाजिक प्रतिष्ठेसाठीच नव्हते, तर ते आर्थिक आणि राजकीय क्षेत्रातही सक्षमीकरणाचे होते. त्यांना वाटले की शिक्षण, रोजगार, आणि राजकीय प्रतिनिधित्व यांच्यामार्फत दलित समाज सशक्त होऊ शकतो. शिक्षणाच्या माध्यमातून सामाजिक विषमतेवर मात करता येईल, राजकीय प्रतिनिधित्वाद्वारे दलितांचे मुद्दे संसदेत मांडले जातील, आणि आर्थिक सक्षमीकरणामुळे दलित समाज आपले आर्थिक स्थैर्य प्राप्त करू शकेल. शिक्षणाबद्दल बोलायचे झाल्यास, आंबेडकरांनी शिक्षणाला दलित सक्षमीकरणाचे प्रमुख साधन मानले. "शिका, संघटित व्हा, आणि संघर्ष करा" या त्यांच्या घोषवाक्याने दलित समाजाला पुढे जाण्याची प्रेरणा दिली. ते शिक्षणाला फक्त आर्थिक विकासासाठीच नव्हे तर वैचारिक आणि मानसिक स्वातंत्र्य मिळविण्याचे साधन मानत होते.

राजकीय सक्षमीकरणाचाही आंबेडकरांच्या विचारांमध्ये महत्त्वाचा भाग होता. त्यांनी दलितांना संविधानात आरक्षण दिले, ज्यामुळे राजकीय क्षेत्रात त्यांना प्रतिनिधित्व मिळाले. आंबेडकरांचा विश्वास होता की, दलितांचे प्रतिनिधित्व असलेल्या संसदेतच त्यांच्या हक्कांसाठी खरा लढा लढला जाऊ शकतो. त्यांचा हा विचार आजही योग्य असल्याचे सिद्ध झाले आहे, परंतु या क्षेत्रात अजूनही काही अडचणी आहेत. आज, जरी संविधानाच्या माध्यमातून दलितांना राजकीय सत्तेत स्थान मिळाले असले, तरी त्यांचे प्रतिनिधित्व अजूनही पुरेसे प्रभावी झालेले नाही.

समानता आणि स्वातंत्र्य या आंबेडकरांच्या विचारांचे मूळ तत्व होते. त्यांच्या दृष्टीने, जातीय विषमता केवळ कायद्याने संपवणे शक्य नाही; त्यासाठी सामाजिक विचारांचा बदल आवश्यक आहे. आंबेडकरांनी संविधानाच्या माध्यमातून देशातील प्रत्येक नागरिकाला समान हक्क दिले. परंतु, आजही समाजात दलितांना तितकीच समान वागणूक मिळते का, हा एक प्रश्न आहे. भारतीय समाज अजूनही जातीय विषमतेच्या खुणा पाळतो. अनेक ठिकाणी दलित समाजाला सामाजिक आणि धार्मिक क्षेत्रात भेदभावाचा सामना करावा लागतो.14 ऑक्टोबर 1956 रोजी डॉ. आंबेडकरांनी हिंदू धर्मातील अस्पृश्यता, जातीय आणि वर्णीय विभाजनामुळे नागपूर येथे धम्म परिवर्तन करून बौद्ध धर्माचा स्वीकार केला. त्यांच्या अनुयायांसाठी या दिवसाचे महत्त्व 14 एप्रिल (त्यांचा जन्मदिवस) आणि 6 डिसेंबर (त्यांचा परिनिर्वाण दिवस) इतकेच आहे. काही लोक हा दिवस विजयादशमी म्हणजेच दसरा म्हणूनही साजरा करतात कारण 1956 मध्ये त्याच दिवशी दसरा साजरा केला गेला होता. डॉ. आंबेडकरांनी म्हटले होते की ते हिंदू धर्मात जन्मले हे त्यांच्या हातात नव्हते, परंतु त्यांचा मृत्यू हिंदू धर्मात होणार नाही.

डॉ. आंबेडकरांचे संपूर्ण आयुष्य शोषित, पीडित आणि वंचित वर्गांच्या उत्थानासाठी संघर्ष करण्यात गेले. त्यांना वाटत होते की या वर्गांना भारतात नागरी हक्क मिळावेत आणि त्यांना सन्मानाने जगता यावे. म्हणूनच त्यांनी आरक्षणाच्या दुहेरी धोरणावर काम केले. पहिले सामाजिक सहभाग आणि दुसरे आर्थिक सक्षमीकरण. सामाजिक सहभागामध्ये राजकीय, नोकरी आणि शिक्षणातील आरक्षण, सन्मानजनक जीवन जगण्याचे अधिकार समाविष्ट होते, तर आर्थिक सक्षमीकरणामध्ये अर्थसंकल्पात एससी-एसटी उप-योजना, जमिनीचा अधिकार, रोजगार, शिक्षण-आरोग्याचे प्रश्न समाविष्ट होते. आरक्षणामुळे दलितांचा सत्ता चालवण्यात काही सहभाग झाला आहे, परंतु आर्थिक सक्षमीकरणाचा प्रश्न अजूनही अपूर्ण आहे.

2011 च्या जनगणनेनुसार देशात अनुसूचित जातीची लोकसंख्या 20 कोटी आहे. त्यापैकी केवळ 3.95% दलित कुटुंबांकडे नोकरी आहे ज्यामध्ये 2.47% कुटुंबे खासगी क्षेत्रात काम करतात. 83% दलित कुटुंबे 5000 पेक्षा कमी उत्पन्नावर आपला उदरनिर्वाह करतात. 11.74% कुटुंबे 5000 ते 10000 दरम्यान आपला उदरनिर्वाह करतात. 4.67% कुटुंबे 10000 पेक्षा जास्त कमावतात आणि केवळ 3.50% कुटुंबे 50000 पेक्षा जास्त उत्पन्नावर आपला उदरनिर्वाह करतात.

जर आपण पाहिले तर दलित कुटुंबांमध्ये 42% भूमिहीन आणि आदिवासींमध्ये 35.30% भूमिहीन कुटुंबे आहेत. 94% दलित आणि 92% आदिवासी मजुरी आणि इतर व्यवसायांतून आपला उदरनिर्वाह करतात. दलित कुटुंबांकडे 18.5% अजलसिंचित, 17.41% जलसिंचित आणि 6.98% इतर जमीन आहे. दलितांच्या विकासासाठी स्वातंत्र्यापूर्वीपासूनच सरकारच्या अर्थसंकल्पात विशेष तरतूद करण्यात आली होती. तरीही विकासाचा प्रश्न सुटलेला नाही.

या आर्थिक वर्षात सरकारने आणलेल्या एससी उप-योजनेकडे पाहिले तर या उप-योजनेच्या अर्थसंकल्पाचा मोठा भाग कॉर्पोरेट नफ्यासाठी खर्च करण्यात आला आहे. आर्थिक वर्ष 2024-25 मध्ये भारत सरकारने एससी उप-योजना अर्थसंकल्पात 165492.72 कोटी रुपयांचा निधी वाटप केला आहे जो मागील आर्थिक वर्षापेक्षा 7345 कोटी रुपये जास्त आहे. वाढत्या महागाईच्या तुलनेत ही वाढ उंटाच्या तोंडी जिरे इतकी आहे. यामध्येही केंद्र सरकारने बराच पैसा कॉर्पोरेट घराण्यांसाठी वाटप केला आहे. अदानी चालवत असलेल्या जल जीवन मिशनमध्ये 15435 कोटी रुपये, अदानीच्याच सोलर पॉवर ग्रिडमध्ये 895 कोटी रुपये, सेमीकंडक्टर निर्मिती आणि त्याच्या विकासासाठी 573 कोटी रुपये, लिंक्ड इन्सेंटिव्ह योजनेत 514 कोटी रुपये, दूरसंचार क्षेत्रात 1585 कोटी, युरिया सबसिडीमध्ये 10510.98 कोटी आणि न्यूट्रिएंट-आधारित सबसिडीमध्ये 3844.70 कोटी रुपयांचे वाटप करण्यात आले आहे.

दुसरीकडे, जर आपण पाहिले तर दलितांच्या कल्याणासाठी चालू असलेल्या योजनांमध्ये मोठी कपात करण्यात आली आहे. कृषी आणि शेतकरी कल्याणासाठी जो अर्थसंकल्प वाटप करण्यात आला आहे त्यामध्ये प्रधानमंत्री पीक विमा योजनेत सुमारे 200 कोटी रुपयांची कपात करण्यात आली आहे. नैसर्गिक शेतीमध्ये 10 कोटी रुपये, प्रधानमंत्री किसान सन्मान निधीमध्ये 300 कोटी रुपये, देशातील 10000 शेतकऱ्यांच्या शेतकरी उत्पादक संस्थांमध्ये (एफपीओ) 80 कोटी रुपये, राष्ट्रीय कृषी विकास योजनेत 50 कोटी रुपये, सुधारित व्याज अनुदान योजना केसीसी (किसान क्रेडिट कार्ड) मध्ये 500 कोटी रुपयांची कपात करण्यात आली आहे.

अन्न आणि सार्वजनिक वितरण मंत्रालयाचा अर्थसंकल्प 2023-24 मध्ये 19156.04 कोटी होता, तर या आर्थिक वर्षात तो कमी करून 18742.80 कोटी रुपये करण्यात आला आहे. दलितांच्या देशभरात केल्या जाणाऱ्या सांस्कृतिक कार्यक्रमांच्या अर्थसंकल्पात 20 कोटी रुपयांची कपात करण्यात आली आहे. पूर्वोत्तर क्षेत्राच्या विकासासाठी प्रधानमंत्री पुढाकारामध्ये 10 कोटी रुपयांची अर्थसंकल्पीय कपात झाली आहे. जिथे हे आधी 200 कोटी होते तिथे यावेळी 190 कोटी आहे. या क्षेत्राच्या विशेष विकास योजनेतही 10 कोटी रुपयांची कपात करण्यात आली आहे.

यूजीसीच्या अनुसूचित जाती विद्यार्थ्यांच्या अर्थसंकल्पात 679.46 कोटींची मोठी कपात करण्यात आली आहे. आयआयटीमध्ये शिकणाऱ्या दलित विद्यार्थ्यांवर खर्च करण्यात येणाऱ्या अर्थसंकल्पात 60 कोटी रुपये कमी करण्यात आले आहेत. देशातील गरिबांचे उपचार आयुष्मान भारत (पीएम जय योजना) मधून करण्याचा मोठा दावा करणाऱ्या पंतप्रधान मोदींच्या अर्थसंकल्पात दलितांवर येणाऱ्या खर्चात अत्यंत किरकोळ केवळ 37 कोटी रुपयांची वाढ करण्यात आली आहे. जी या वर्षी केलेल्या घोषणेच्या तुलनेत की 70 वर्षांवरील सर्व वृद्धांना यात समाविष्ट करण्यात येईल, त्याच्या तुलनेत आणखी कमी होते.

अनुसूचित जातीच्या कामगार आणि रोजगारासाठी जो अर्थसंकल्प दिला गेला आहे तोही खूप कमी आहे. असंघटित क्षेत्रातील कामगारांचा डेटा तयार करण्याच्या अर्थसंकल्पात 23 कोटी रुपयांची कपात करण्यात आली आहे. मोठ्या जोरशोरात सुरू केलेल्या प्रधानमंत्री श्रम योगी मानधन योजनेत 30 कोटींची कपात करण्यात आली आहे आणि प्रधानमंत्री कर्मयोगी मानधन योजनेसाठी तर या वर्षी कोणताही अर्थसंकल्प वाटप करण्यात आलेला नाही. आत्मनिर्भर भारत रोजगार योजना जी काही दिवसांपूर्वी सरकारने मोठ्या प्रचाराने सुरू केली होती, त्यामध्ये 2023-24 मध्ये वाटप केलेले 384.24 कोटी रुपये कमी करून 24.90 कोटी रुपये करण्यात आले आहेत. एमएसएमईचा अर्थसंकल्प जो 2022-23 मध्ये 4534.58 कोटी होता, 2023-24 मध्ये 3755.01 कोटी करण्यात आला आणि यावेळी 3630.30 कोटी रुपये करण्यात आला आहे. आणीबाणी कर्ज जे लघु आणि मध्यम उद्योगांचे लोक घेतात त्यामध्ये या सरकारने 800 कोटी रुपयांची कपात केली आहे.

सामाजिक सहाय्यता कार्यक्रमाच्या बजेटमध्ये मागील आर्थिक वर्षाच्या तुलनेत एक पैसाही वाढवला गेला नाही. वृद्ध पेन्शन, विधवा पेन्शन, अपंग पेन्शनसाठी २०२३-२४ च्या अंदाजपत्रकात १७३५.३७ कोटी रुपयांची तरतूद होती, तीच रक्कम यावर्षीही देण्यात आली आहे. मनरेगाच्या बजेटमध्ये २२५० कोटी रुपयांची कपात करण्यात आली आहे. २०२३-२४ मध्ये दलितांसाठी मनरेगासाठी १३२५० कोटी रुपये देण्यात आले होते, जे यावर्षी ११००० कोटी रुपये आहेत. प्रधानमंत्री आवास योजनेची मोठी चर्चा होते, त्यातही सरकारने ७०० कोटी रुपयांची कपात केली आहे. पोस्ट मॅट्रिक शिष्यवृत्तीत १० कोटी रुपयांची कपात आणि प्री मॅट्रिक शिष्यवृत्तीत कोणतीही बजेट वाढ करण्यात आली नाही.

प्रधानमंत्री अनुसूचित जाती अभ्युदय योजना (पीएमएजेवाय) मध्ये १०० कोटी रुपयांची वाढ करण्यात आली आहे, जी अत्यंत कमी आहे. सामर्थ्य योजना ज्यामध्ये शक्ती सदन, स्वाधार, उज्ज्वला, विधवा गृह, कामकाजी महिला वसतिगृह, त्यांच्या मुलांच्या देखभालीसाठी पाळणाघर, प्रधानमंत्री मातृ वंदना योजना यांचे बजेट २९७.५२ कोटी रुपये मागील बजेटइतकेच ठेवण्यात आले आहे. दलित मुलींच्या वसतिगृहांसाठी केवळ २० लाख रुपये देण्यात आले आहेत.

वरील आकडेवारीवरून स्पष्ट होते की सरकारचा उद्देश दलितांच्या विकासाचा आणि उत्थानाचा नाही. हे देखील स्पष्ट आहे की जर दलितांच्या सक्षमीकरणाच्या दिशेने काम केले गेले नाही तर त्यांचा सामाजिक सहभागही शक्य होणार नाही. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे कार्य आजही प्रासंगिक आहे. हे पूर्ण करणे हे दलित राजकारणाचे ध्येय असले पाहिजे.आंबेडकरांचे दलित सक्षमीकरणाचे स्वप्न आजही अपूर्ण आहे. परंतु, त्यांच्या विचारांच्या आधारावर पुढील वाटचाल करणे अत्यंत आवश्यक आहे. दलित सक्षमीकरण हा केवळ कायद्याच्या अंमलबजावणीचा प्रश्न नाही, तर तो सामाजिक परिवर्तनाचा प्रश्न आहे. आंबेडकरांनी दिलेले मार्गदर्शन आजही प्रेरणादायी आहे, आणि त्यांच्या विचारांवर आधारित कृती केल्यास दलित समाजाचे पूर्ण सक्षमीकरण साधता येईल.

विकास परसराम मेश्राम

मु+पो, झरपडा,ता, अर्जूनी/मोर, जिल्हा गोंदिया

मोबाईल नंबर -7875592800

vikasmeshram04@gmail.com