2024 चे नोबेल पुरस्कार: "अण्वस्त्र निरस्त्रीकरण, कोरियन साहित्य आणि संस्थात्मक गुणवत्तेचा जागतिक प्रभाव"

2024 या वर्षीच्या नोबेल शांतता पुरस्काराने अण्वस्त्र निरस्त्रीकरणावर नव्याने चर्चा निर्माण व्हायला हवी, अशी अपेक्षा आहे. अण्वस्त्रांचा विध्वंसक उपयोग आणि त्याचा मानवतेवर होणारा विनाशकारी परिणाम आणि त्या दृष्टीने पुढील पाऊले उचलण्याची गरज या पुरस्काराने अधोरेखित करावी.

1945 साली अमेरिकेने दुसऱ्या महायुद्धाच्या शेवटच्या टप्प्यात जपानमधील हिरोशिमा आणि नागासाकी शहरांवर अणुबॉम्ब टाकला. या हल्ल्यांमुळे लाखो लोकांचा बळी गेला, संपूर्ण शहरं उद्ध्वस्त झाली आणि कितीतरी लोकांनी रेडिएशनच्या प्रभावामुळे नंतरही आपला जीव गमावला. या भयंकर हल्ल्यांतून वाचलेल्यांना "हिबाकुशा" म्हणून ओळखले जाते. 2024 च्या नोबेल शांतता पुरस्काराने जपानमधील निहोन हिडांक्यो या संस्थेचा सन्मान केला आहे, जी या अणुबॉम्ब हल्ल्यांमध्ये वाचलेल्या हिबाकुशांच्या कल्याणासाठी काम करते.

आज, हिबाकुशांची संख्या एक दशलक्षाहून अधिक आहे, परंतु त्यांचे सरासरी वय 86 वर्षे आहे. हे जेष्ठ नागरिक अजूनही त्या विनाशकारी घटनेची शारीरिक आणि मानसिक जखमा सोसत आहेत. अणुबॉम्बच्या हल्ल्यांमुळे होणारे आजार, शारीरिक दोष आणि रेडिएशनमुळे होणारे दीर्घकालीन परिणाम त्यांना भोगावे लागले. याशिवाय, या घटनेनंतरच्या दशकांत, जगभरातील सरकारांनी हिबाकुशांच्या दुःखाची दखल घेतली नाही. अमेरिकेने या हल्ल्यांच्या परिणामांवर आणि हिबाकुशांच्या आरोग्य स्थितीवर बंदी घातली होती, ज्यामुळे त्यांच्या त्रासांचे सत्य जगासमोर आणण्यात अडथळे आले.

हिडांक्यो या संस्थेने हिबाकुशांच्या आरोग्य, वैद्यकीय मदतीसाठी आवाज उठवला, त्यांना योग्य वैद्यकीय सेवा मिळाव्यात यासाठी प्रयत्न केले आणि सरकारला याबाबत जबाबदार ठरवण्यासाठी आंदोलन केले. अण्वस्त्रांचे विध्वंसक परिणाम आणि त्यांच्यामुळे होणारी मानवी हानी याबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी हिडांक्योने अण्वस्त्र निरस्त्रीकरणाचे ध्येय समोर ठेवले आहे. त्यांचे "नो मोअर हिबाकुशा" हे घोषवाक्य जगभरात प्रसिद्ध झाले आहे आणि अण्वस्त्रांचे संपूर्ण नाश करण्यासाठी ही चळवळ जागतिक स्तरावर मान्यता मिळवू पाहत आहे.

हिडांक्योचे कार्य केवळ जपानपुरते मर्यादित नाही. या संस्थेने जगभरात दौरे केले, विविध देशांना भेटी दिल्या आणि त्यांच्या व्यथा-वेदना जगासमोर मांडल्या. भारतासह अनेक देशांमध्ये त्यांनी आपल्या संदेशाचा प्रसार केला आणि अण्वस्त्रांच्या धोक्यांविषयी जागरूकता निर्माण केली. या संस्थेच्या कार्यामुळे अण्वस्त्र नष्ट करण्याची जागतिक आवश्यकता अधिक ठळकपणे अधोरेखित झाली आहे. हिडांक्योच्या सक्रियतेने जपानमध्येही राजकीय आणि सामाजिक विचारधारेत बदल घडवले. दुसऱ्या महायुद्धानंतर जपानने शांततेवर आधारित संविधान स्वीकारले, ज्यामध्ये युद्धविरोधी धोरण आणि शस्त्रास्त्रांचा वापर टाळण्याचा निकष ठरवला गेला. या शांततावादी तत्त्वज्ञानाला जनतेमध्ये रुजवण्यासाठी हिडांक्योने महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे.

जरी हिडांक्योने अण्वस्त्रांच्या निर्मूलनासाठी जागतिक पातळीवर महत्त्वाची भूमिका बजावली असली तरी, आजही जगभरातील अनेक देश अण्वस्त्रांच्या शस्त्रागारावर अवलंबून आहेत. रशिया, चीन, अमेरिका, उत्तर कोरिया आणि इस्रायल यांसारख्या देशांनी अण्वस्त्रांचा वापर करण्यासंबंधी उघड धमक्या दिल्या आहेत. रशियाने अलीकडेच युक्रेनवर केलेल्या हल्ल्यात अण्वस्त्रांचा वापर करण्याची धमकी दिली, ज्यामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर चिंतेचे वातावरण निर्माण झाले.

अण्वस्त्र अप्रसार करार असूनही, भूराजनीतीच्या प्रभावामुळे अनेक देश अण्वस्त्र निरस्त्रीकरणासाठी गंभीरपणे प्रयत्न करत नाहीत. या सर्वांमुळे अण्वस्त्रांच्या प्रसाराची भीती वाढत आहे. हिडांक्योसारख्या संस्थांची कार्यक्षमता याच पार्श्वभूमीवर अधिक महत्त्वपूर्ण ठरते. त्यांच्या चळवळीमुळे अण्वस्त्रांच्या धोक्यांविषयी जागरूकता निर्माण होते, आणि जगाला युद्धविरोधी विचारांकडे वळवण्यासाठी प्रेरित करते. हिडांक्योच्या कार्याने पुन्हा एकदा अण्वस्त्रांच्या भीषणतेची आठवण करून दिली आहे. त्यांच्या पुरस्काराने जागतिक स्तरावर अण्वस्त्र निरस्त्रीकरणाच्या दिशेने नवीन विचारसरणी निर्माण होईल अशी अपेक्षा आहे. शांततेच्या नोबेल पुरस्काराने अण्वस्त्रांच्या हानीकारक परिणामांवर अधिक व्यापक चर्चा सुरू व्हायला हवी आणि यामुळे अण्वस्त्रांचा वापर पूर्णतः बंद करण्यासाठी नव्या संधी उपलब्ध होऊ शकतील.

अण्वस्त्र निरस्त्रीकरण हे केवळ जागतिक शांततेसाठीच नव्हे, तर मानवी अस्तित्वाच्या दृष्टीनेही अत्यावश्यक आहे. हिडांक्योसारख्या संस्थांच्या अथक प्रयत्नांमुळे हे ध्येय साध्य होऊ शकते, असे मानले जाते.

तसेच 2024 साठी साहित्यातील नोबेल पुरस्काराने कोरियन साहित्याला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नवा आयाम दिला आहे. या वर्षीचा सन्मान कोरियन कवयित्री आणि कादंबरीकार हान कांग यांना देण्यात आला आहे. स्वीडिश अकादमीने हान कांग यांचे "तीव्र भावनिक आणि काव्यात्मक गद्य" गौरवले आहे, जे मानवी जीवनाच्या नाजूकतेला आणि इतिहासातील वेदनांना थेट प्रकट करते. ही घोषणा करताना अकादमीने त्यांची लेखनशैली विशेषत्वाने नमूद केली, जी मानवी स्वभावातील ताणतणाव आणि समाजातील अन्यायग्रस्त घटकांकडे स्पष्टपणे बोट दाखवते. हान कांग यांची लेखनशैली त्यांच्या कादंबऱ्यांमधून विविध विषयांवर प्रकाश टाकते—मानवी स्थिती, आदर आणि दयाळूपणाच्या गर्भातील संघर्ष, आणि ऐतिहासिक जखमांमुळे निर्माण झालेली संवेदनशीलता. त्यांनी आपल्या लेखनाद्वारे अनेक प्रश्न उपस्थित केले आहेत: मानवी स्वभावातील भीषणता कशी आणि का सुरूच राहते? तिच्या कथा अनेकदा एकीकडे अत्यंत नाजूक तर दुसरीकडे तीव्रतेने वेदनादायी असतात. हान कांग त्यांच्या लेखनातून मानवी भावनांची गुंतागुंत अधोरेखित करतात. हान कांग यांचे सर्वात प्रसिद्ध आणि चर्चित कार्य म्हणजे 'The Vegetarian' ही कादंबरी. 2007 मध्ये प्रकाशित झालेली ही कादंबरी एका महिलेची कथा सांगते, जी मांसाहार सोडून देण्याचा निर्णय घेते आणि निसर्गाशी एकात्म होण्याची आकांक्षा बाळगते. या निर्णयाने तिचे आयुष्य आणि तिच्या कुटुंबाचे जीवन बदलून जाते. ही कादंबरी पती-पत्नीच्या नात्याचे, सांस्कृतिक अपेक्षांचे, आणि व्यक्तिस्वातंत्र्याच्या संघर्षाचे चित्रण करते. डेबोरा स्मिथ यांनी या कादंबरीचा इंग्रजीत अनुवाद केल्यानंतर 2015 मध्ये ती प्रकाशित झाली. 2016 मध्ये या कादंबरीने आंतरराष्ट्रीय बुकर पुरस्कार जिंकला आणि त्यानंतर ती जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध झाली.

दक्षिण कोरियाच्या ग्वांगजू शहरात 1970 मध्ये जन्मलेल्या हान कांग यांना वाचनाचे आणि लिखाणाचे संस्कार लहानपणापासूनच मिळाले. त्यांचे वडील देखील प्रसिद्ध कादंबरीकार होते, त्यामुळे त्यांच्या साहित्यप्रेमाला घरातच खतपाणी मिळाले. लहान वयातच सेऊलला गेल्यानंतर हान कांग यांनी विद्यापीठात कोरियन साहित्याचा अभ्यास केला आणि पुढे लेखनाच्या क्षेत्रात प्रवेश केला. जरी त्यांनी सुरुवातीला कला आणि संगीत यामध्येही आपला हात आजमावला, तरी शेवटी त्यांनी लेखनाला आपल्या आयुष्याचे केंद्र मानले.

'The White Book' आणि साहित्यिक प्रयोगशीलता हान कांग यांचे साहित्य केवळ कादंबऱ्यांपुरते मर्यादित नसून त्यात गद्य आणि काव्यात्मक शैलीचे मिश्रण आढळते. त्यांच्या 'The White Book' (2016) या कादंबरीत याचे उत्कृष्ट उदाहरण पाहायला मिळते. या कादंबरीत लेखिका तिच्या मृत बहिणीचे दुःख विविध पांढऱ्या गोष्टींच्या माध्यमातून व्यक्त करते—बर्फ, मीठ, धुके, आईचे दूध, आणि चंद्राच्या आकाराचे तांदूळ केक यांचा वापर करून ती दु:खाची खोली उलगडते. 'The White Book' ही कादंबरी एक साहित्यिक प्रयोग म्हणून देखील ओळखली जाते, कारण तिची शैली पारंपरिक कादंबऱ्यांपेक्षा वेगळी आहे, ज्यात कथानकाऐवजी संवेदनांचा पोत अधिक महत्त्वाचा आहे.

हान कांग यांची पुढील वर्षी इंग्रजीत प्रकाशित होणारी कादंबरी 'We Do Not Part' दक्षिण कोरियाच्या जेजू बेटावर 1948 मध्ये झालेल्या हत्याकांडाच्या पार्श्वभूमीवर आधारित आहे. या कादंबरीत दोन महिलांच्या मैत्रीची कथा मांडली आहे, ज्यांची नाती समाजातील हिंसाचार आणि अत्याचाराच्या परिस्थितीतही टिकून राहतात. या कादंबरीत हान कांग यांनी इतिहासातील दु:खद घटनांमध्ये मानवी नात्यांचे जटिल स्वरूप अधोरेखित केले आहे.

हान कांग यांच्या लेखनातील आणखी एक महत्त्वाची कादंबरी म्हणजे 'Human Acts' (2016), जी दक्षिण कोरियातील 1980 च्या दशकातील विद्यार्थी आंदोलन आणि सरकारविरोधी हिंसाचाराच्या पार्श्वभूमीवर आहे. या कादंबरीत त्यांनी मृत व्यक्तींच्या आत्म्यांची कहाणी मांडली आहे, ज्यांना त्यांच्या स्वतःच्या विनाशाची साक्ष देण्याची परवानगी मिळते. या कादंबरीत मानवी संघर्ष आणि त्या काळातील राजकीय घडामोडींचा वेध घेण्यात आला आहे, ज्यामुळे हान कांग यांना जागतिक स्तरावर महत्त्व प्राप्त झाले. स्वीडिश अकादमीने हान कांग यांची निवड करून साहित्याच्या प्रयोगशील आणि नवविचारशील दृष्टिकोनाला सन्मान दिला आहे. या पुरस्काराने हान कांगच्या शैलीतील तीव्रता, मानवी भावनांच्या जटिलतेचे सखोल चित्रण, आणि त्यांच्या साहित्यिक प्रयोगशीलतेला जगभरातून मान्यता मिळाली आहे. 2016 मध्ये बॉब डिलन यांना साहित्यातील नोबेल पुरस्कार मिळाल्यानंतर स्वीडिश अकादमीने शुद्ध साहित्याच्या मार्गाकडे परतण्याचा प्रयत्न केला आहे, आणि हान कांग यांची निवड हा त्याचाच एक भाग मानला जातो. कोरियन साहित्याला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अधिक लक्ष मिळत आहे, ज्याचे श्रेय हान कांग यांच्या लेखनशैलीला आणि त्यांच्या तात्त्विक दृष्टीकोनाला जाते. कोरियन नाटक, चित्रपट, आणि संगीत जगभरात आधीच लोकप्रिय आहेत. आता हान कांग यांच्यामुळे कोरियन साहित्यालाही समान दर्जाचा जागतिक सन्मान प्राप्त होत आहे.आणि 2024 च्या अर्थशास्त्रातील नोबेल पारितोषिकाने जागतिक स्तरावर संस्थांच्या गुणवत्तेच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकला आहे. अर्थशास्त्रज्ञ डॅरॉन एसेमोग्लू, सायमन जॉन्सन, आणि जेम्स ए. रॉबिन्सन यांना मिळालेल्या या पुरस्काराने असं दर्शवलं आहे की संस्थांची गुणवत्ता ही कोणत्याही देशाच्या आर्थिक यशासाठी किंवा अपयशासाठी निर्णायक असते. या अभ्यासात त्यांनी ज्या देशांमध्ये कायद्याचे राज्य प्रस्थापित आहे, मालमत्तेचे अधिकार सुरक्षित आहेत, आणि नागरिकांना स्वतंत्रता आहे, त्या देशांनी दीर्घकालीन आर्थिक प्रगती साधली आहे. दुसरीकडे, जिथे संस्थांमध्ये भ्रष्टाचार, केंद्रीकृत सत्ता, आणि मर्यादित राजकीय स्वातंत्र्य आहे, तेथे आर्थिक ताणतणाव आणि वाईट परिणाम दिसून आले आहेत.

त्यांच्या संशोधनाने वसाहतवादाच्या कालखंडातील देशांवर या संस्थांच्या प्रभावाचा अभ्यास केला. त्यांच्या मते, वसाहतवादाने ज्या देशांमध्ये योग्य संस्थांची स्थापना झाली, तेथे आर्थिक प्रगती झाली, तर जिथे संस्थांचे स्वरूप नकारात्मक राहिले, तिथे देश आर्थिक संकटात सापडले. उदाहरणार्थ, अनेक आफ्रिकी देश आणि लॅटिन अमेरिकेतील देश वसाहतवादानंतरच्या काळात संस्थांच्या गुणवत्तेमुळे मागे राहिले. याउलट, ज्या देशांनी आपल्यातील संस्थांच्या सुधारणा केल्या, ते अधिक चांगले आर्थिक परिणाम साधू शकले.

संस्था म्हणजे काय? एसेमोग्लू आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांच्या मते, संस्था म्हणजे एक सामाजिक संरचना जी कायद्यांद्वारे, नियमांद्वारे, आणि मानवी परस्परसंवादावर नियंत्रण ठेवणाऱ्या पद्धतीद्वारे ठरवली जाते. संस्था स्पष्ट कायदे असू शकतात, जे सरकारी हस्तक्षेपातून नागरिकांना संरक्षण देतात, किंवा ते निहित सामाजिक नियम असू शकतात, जे लोकांच्या रोजच्या जीवनात मोठी भूमिका बजावतात.

चीन आणि भारत यांची प्रगती हे उदाहरण आहे की संस्थांच्या बदलांनी कशी आर्थिक क्रांती घडवून आणता येते. चीनने 1970 च्या दशकात आणि भारताने 1990 च्या दशकात आपापल्या आर्थिक धोरणांमध्ये उदारीकरण केले, जे या देशांना जागतिक स्तरावर महत्त्वाची स्थान मिळवून देण्यात सहाय्यक ठरले. संस्थांनी कायद्याचे शासन, मालमत्तेची सुरक्षा, आणि पारदर्शकता सुनिश्चित केल्यामुळे लोकांना अधिक गुंतवणुकीचे आणि बचतीचे प्रोत्साहन मिळाले.

संशोधनाच्या दुसऱ्या बाजूला, त्यांना हे देखील आढळले की सत्तेच्या केंद्रीकरणाच्या माध्यमातून आलेल्या संस्थांनी प्रगतीला अडथळा आणला. ज्या ठिकाणी सत्तेचा एकच वर्ग, अभिजात वर्ग किंवा विशिष्ट गट सत्ता टिकवून ठेवतो आणि सामान्य जनतेच्या अधिकारांना डावलतो, अशा ठिकाणी संस्थांची गुणवत्ता कमी असते आणि त्याचा थेट परिणाम आर्थिक विकासावर होतो.

विशेष म्हणजे, या नोबेल पुरस्काराने त्यावेळेस मान्यता मिळवली आहे, जेव्हा जगभरात लोकशाही संस्था अस्थिर होण्याचा धोका आहे. अनेक देशांमध्ये लोकवादी चळवळींचे उदय, सत्ताधारी व्यक्तिमत्त्वांचे वर्चस्व, आणि अल्पावधीत जनतेला आकर्षित करणारी धोरणे यामुळे लोकशाही व्यवस्थेत सुद्धा धोका निर्माण झाला आहे. 'समावेशक' संस्था, ज्या सर्वसामान्य जनतेच्या कल्याणासाठी काम करतात, त्यांच्यावर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो.

असेही निदर्शनास आले आहे की उदारमतवादी लोकशाहीच्या काही संस्थांनी अल्पकालीन धोरणांमुळे आर्थिक विकासास अडथळा आणला आहे. जर लोकशाहीतील संस्थांनी बहुजन हित साधण्याऐवजी मोजक्या वर्गासाठी काम करायला सुरुवात केली, तर ती लोकशाहीची मर्यादा आणि धोका ठरते. उदाहरणार्थ, लोकशाहीत सत्तेचा दुरुपयोग किंवा विशिष्ट वर्गाच्या फायद्यासाठी चालणारी धोरणे ही निरंकुश व्यवस्थेइतकीच हानिकारक ठरू शकतात.

2024 च्या नोबेल विजेत्यांचे संशोधन या संदर्भात खूप महत्त्वाचे आहे. त्यांनी सिद्ध केले आहे की देशाची दीर्घकालीन आर्थिक समृद्धी 'समावेशक' आणि 'उत्कृष्ट' संस्थांच्या स्थापनावर अवलंबून असते, ज्यामुळे सर्वसामान्यांना संधी मिळते आणि देशाची आर्थिक ताकद वृद्धिंगत होते.

विकास परसराम मेश्राम

झरपडा,ता, अर्जूनी/मोर, जिल्हा गोंदिया

मोबाईल नंबर -7875592800