फसवणुकीची यंत्रणा : भारतावर कशा हल्ला करतात या दिशाभूल मोहीमा

मुंबई : आधुनिक भारताच्या विस्तीर्ण डिजिटल विश्वात, एक अदृश्य युद्ध दररोज सुरू असतं. हे युद्ध बंदुकीच्या गोळ्या किंवा बॉम्बसह लढलं जात नाही, तर जाणिवपूर्वक तयार केलेल्या कथा, मॉर्फ केलेले फोटो आणि बॉट्सच्या सैन्याच्या मदतीनं लढलं जातं. जगातील सर्वात मोठी लोकशाही अधिकाधिक गुंतागुंतीच्या भू-राजकीय परिस्थितींचा सामना करत असताना, भारत हा अशा दिशाभूल मोहीमांचं केंद्रबिंदू बनतोय, ज्या समाजात तणाव वाढवण्यासाठी आणि लोकशाही संस्थांना कमकुवत करण्यासाठी अशा खोट्या डिझाइन्स केल्या जातात.

ही अनियमित दिशाभूल नसून, अत्यंत नियोजनबद्ध आणि बहुपर्यायी टप्प्यांमध्ये राबविल्या जाणाऱ्या मोहिमा आहेत. अलीकडील मोहिमांचे विश्लेषण केल्यास असे दिसून येते की दुष्ट शक्ती अत्यंत अचूकतेने एका विशिष्ट आठ-टप्प्याच्या रणनीतीचे पालन करतात. हा चौकट केवळ दिशाभूल कशी तयार केली जाते हे स्पष्ट करत नाही, तर ती समाजातील विद्यमान विभागणींचा कसा फायदा घेते हे देखील दर्शवते.

चीन आणि पाकिस्तानच्या भारतविरोधातल्या दिशाभूल मोहिमा

चीन अनेक स्तरांवर भारतविरोधी दिशाभूल करणाऱ्या मोहिमा चालवतं असतं, विशेषतः बॉट नेटवर्क्स, बनावट खाती आणि राज्य-नियंत्रित माध्यमांच्या च्या माध्यमातून. चीनची भारताविरोधातली दिशाभूल मोहीम समजून घेण्यासाठी आपण काही उदाहरणं पाहूया...

१) भारताच्या G-20 अध्यक्षपदाला आर्थिक दृष्टिकोनातून कमजोर दाखवणे.

२) 2020 मध्ये गलवान खोऱ्यातील संघर्षाच्या वेळी भारताला आक्रमक म्हणून दाखवणे.

३) भारताच्या कोविड-19 व्यवस्थापनावर टीका करून जागतिक स्तरावर भारताची आरोग्य विश्वासार्हता कमी करणे.

४) कॅनडा वादासारख्या प्रसंगांमध्ये भारताचे राजनैतिक पृथक्करण घडवणे.

५) दलाई लामा प्रकरणावर भारताची निंदा करणे.

६) मणिपूर अशांतता अधोरेखित करून अस्थिरता दर्शवणे.

७) बनावट नकाशांद्वारे अरुणाचल प्रदेशवरील नियंत्रणाचा दावा करणे.

८) भारताच्या आर्थिक प्रगतीबद्दल शंका निर्माण करून गुंतवणूकदारांना दूर ठेवणे.

९) पाकिस्तानच्या काश्मीर भूमिकेला पाठिंबा देणे.

१०) भारतीय लष्कराच्या कमकुवतपणाचे कथानक पसरवणे.

पाकिस्तान देखील भारताविरोधात दिशाभूल करणाऱ्या मोहीमा राबविण्यात पुढे आहे. त्यासाठी ते सोशल मीडियावर बनावट खाती, बॉट्स, क्लोन केलेली मीडिया आउटलेट्स आणि ट्रेंडिंग हॅशटॅगचा वापर करतात. पाकिस्तानच्या दिशाभूल करणाऱ्या मोहीमेची काही उदाहरणं पाहूयात...

१) भारताला हुकूमशाही राष्ट्र म्हणून दाखवण्यासाठी शेतकरी आंदोलनातील हिंसाचाराच्या बनावट व्हिडिओंचा प्रसार.

२) काश्मीरमध्ये बनावट अत्याचाराची छायाचित्रं आणि #KashmirBleeds सारख्या हॅशटॅग ट्रेंड्सचा वापर करून जागतिक पातळीवर भारतविरोधी भावना वाढवणे.

३) पुलवामा हल्ल्याच्या संदर्भात शंका निर्माण करण्यासाठी बॉट्स आणि प्रभावशाली लोकांचा वापर.

४) राफेल करारावरील भ्रष्टाचाराच्या आरोपांमुळं भारताच्या संरक्षण विश्वासार्हतेवरच परिणाम घडवून आणणे.

५) इस्लामोफोबियाच्या कथानकामुळे भारत-मध्यपूर्व संबंधांवर परिणाम करणे.

६) बालाकोट एअर स्ट्राईक नाकारण्यासाठी खोटे फोटो वापरणे.

७) सीएए (नागरिकत्व सुधारणा कायदा) विरोधी आंदोलनांमध्ये बनावट व्हिडिओ वापरणे.

८) 2019 च्या संघर्षादरम्यान भारतीय लष्कराच्या अपयशाबद्दल दिशाभूल करणारी माहिती पसरवणे.

दिशाभूल नष्ट करण्याची प्रक्रिया: "Disinformation Kill Chain"

या मोहिमांचं विश्लेषण केल्यास असे दिसते की, त्या वैज्ञानिक दृष्टिकोनानं, लष्करी युद्ध धोरणाच्या प्रमाणेच आखल्या जातात. या माहिती युद्धाला "Disinformation Kill Chain" असे म्हणतात, आणि ती आठ टप्प्यांत विभागलेली आहे:

RECON (पुनर्परीक्षण) – भारतीय समाजातील कमजोरी शोधणे.

DESIGN (डिझाइन) – भावनिकदृष्ट्या प्रभावी असलेल्या खोट्या कथा तयार करणे.

BUILD (निर्माण) – सोशल मीडियाची बनावट खाती, क्लोन न्यूज वेबसाइट्स आणि बॉट नेटवर्क्स तयार करणे.

SEED (पेरणी) – दिशाभूल करणारी माहिती गुप्तपणे छोटे गट, WhatsApp किंवा Telegram वर पसरवणे.

COPY (प्रतिकृती) – खोटी माहिती वेगवेगळ्या स्वरूपात (व्हिडिओ, मीम्स, इन्फोग्राफिक्स) पुनरुत्पादित करणे.

AMPLIFY (प्रसार) – हॅशटॅग ट्रेंडिंग, बॉट्स आणि प्रभावशाली लोकांच्या मदतीने मोठ्या प्रमाणावर प्रचार करणे.

CONTROL (नियंत्रण) – विरोधकांना लक्ष्य करणे, त्यांची विश्वासार्हता कमी करणे.

EFFECT (परिणाम) – प्रत्यक्ष परिणाम साध्य करणे, जसे की हिंसाचार, धोरण बदल किंवा सामाजिक अस्थिरता.

भारताची प्रतिकार क्षमता आणि उपाययोजना

भारताने चीन आणि पाकिस्तानच्या या दिशाभूल मोहीमांचा परिणाम ओळखून त्यापासून होणारा धोका रोखण्यासाठी काही पावले उचलली आहेत:

डिजिटल इंडिया मीडिया साक्षरता उपक्रम : विद्यार्थी आणि नागरिकांना ऑनलाइन माहितीचं मूल्यमापन करण्याचं कौशल्य शिकवणं.

AI-आधारित तंत्रज्ञान : बनावट मीडिया शोधण्यासाठी प्रगत साधनं विकसित करणं.

डिजिटल वॉटरमार्किंग : सत्य माहिती ओळखण्यासाठी उपाययोजना.

माहिती अखंडता कार्यदल (Information Integrity Task Force) : सरकारी यंत्रणांमध्ये समन्वय साधून दिशाभूल मोहीम रोखणे.

कायदेशीर उपाय:

IT नियम 2021 – सोशल मीडिया आणि डिजिटल प्लॅटफॉर्मवर नियमन ठेवणे.

डिजिटल इंडिया कायदा (DIA) – दिशाभूल करणाऱ्या प्रचार मोहिमांसाठी शिक्षा लागू करणे (अद्याप अंतिम नाही).

लोकशाहीसाठी सर्वात मोठा धोका : सत्य विरुद्ध असत्य

जेव्हा नागरिक सत्य आणि असत्य यामध्ये फरक करू शकत नाहीत, तेव्हा लोकशाही धोक्यात येते. भारताच्या बहुभाषिक समाजात हे आव्हान अधिक गुंतागुंतीचे बनते, कारण स्थानिक भाषांमधील माहितीचे संयम आणि अचूक सत्यापन इंग्रजीच्या तुलनेत कमी आहे. विशेषतः ग्रामीण आणि वृद्ध लोकसंख्या असलेल्या ठिकाणी हे अधिक संवेदनशील असते.

आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सच्या प्रगतीमुळं बनावट माहिती अधिक हुबेहूब वाटू शकते. त्यामुळं भारतासाठी सत्य टिकवणं हा अत्यंत महत्त्वाचा लढा आहे. यासाठी नागरिकांना माहितीची शहानिशा करण्याचं कौशल्य आत्मसात करणं आवश्यक आहे. ही केवळ भारताचीच नव्हे, तर जागतिक लोकशाहीच्या भविष्यासाठीची कसोटी आहे.

बृजेश सिंह हे महाराष्ट्र केडरचे वरिष्ठ IPS अधिकारी आणि लेखक आहेत. त्यांचं नवीन पुस्तक "The Cloud Chariot" (Penguin) प्रसिद्ध झालंय. वरील मतं ही त्यांची वैयक्तिक आहेत.