भारतीय सामाजिक क्रांतीच्या योद्ध्या, सावित्रीबाई फुलेंना स्मृतीदिनी विनम्र अभिवादन

आधुनिक भारतीय पुनर्जागरणाच्या सुधारणेमध्ये महाराष्ट्राच्या नवजागरणाने हिंदू धर्म, समाजव्यवस्था आणि परंपरांना आव्हान दिले. वर्ण-जाती व्यवस्था मोडून काढण्यासाठी आणि स्त्रियांवरील पुरुषांचे वर्चस्व संपवण्यासाठी संघर्ष केला. शूद्र आणि स्त्रिया महाराष्ट्राच्या नवजागरणाचे नेतृत्व करत होत्या. या नवजागरणाचे दोन स्तंभ होते - सावित्रीबाई फुले आणि त्यांचे पती जोतिराव फुले.

हिंदू धर्म, समाज व्यवस्था आणि परंपरेत शूद्र आणि महिलांना समान मानले जात नव्हते . हिंदू धर्मशास्त्र असेही सांगते की – महिला आणि शूद्रांनी अभ्यास करू नये. या प्रस्थापित समजुती होत्या आणि सर्व जातीच्या लोकांनी त्यांचे पालन केले.ज्या स्त्रीने आधुनिक भारतात प्रथमच शूद्र, अतिशुद्र आणि हिंदू धर्म, सामाजिक व्यवस्था आणि परंपरेतील स्त्रियांना दिलेल्या दुय्यम स्थानाला पद्धतशीरपणे आव्हान दिले, तिचे नाव आहे सावित्रीबाई फुले. शूद्र आणि अतिशूद्रांच्या मुक्तीसाठी आणि स्त्रीमुक्तीसाठी त्यांनी आयुष्यभर संघर्ष केला.

त्यांचा जन्म 3 जानेवारी 1831 रोजी नायगाव नावाच्या गावात झाला. हे महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात आहे, जे पुण्याजवळ आहे. ती खंडोजी नेवसे पाटील यांची थोरली मुलगी होती, जी वर्ण पद्धतीनुसार शूद्र जातीतील होती. ती जन्माने शूद्र आणि स्त्री दोन्ही होती, त्यामुळे ती दोघांच्याही शिक्षा घेऊन जन्माला आली असे त्यांच्या आईवडिलांना वाटले.ज्या काळात शूद्र जातीतील मुलालाही शिक्षण घेण्यास बंदी होती, तेव्हा शूद्र जातीत जन्मलेल्या मुलीला शिक्षण मिळण्याचा प्रश्नच नव्हता. ती घरची कामे करायची आणि वडिलांना शेतीच्या कामात मदत करायची. गावातील इतर लोकांसोबत शिरवळच्या बाजारात गेल्यावर तिने पहिले पुस्तक पाहिले. त्याने पाहिले की काही परदेशी पुरुष आणि स्त्रिया एका झाडाखाली येशू ख्रिस्ताची प्रार्थना करत आहेत. कुतूहलाने ती तिथेच थांबली, त्या स्त्री-पुरुषांपैकी कोणीतरी तिच्या हातात एक पुस्तिका ठेवली. सावित्राबाई पुस्तिका घेताना कचरत होत्या. देणाऱ्याने सांगितले की तुम्हाला वाचायचे कसे माहित नसले तरी ही पुस्तिका घ्या. त्यात छापलेली चित्रे पहा . सावित्रीबाईंनी ती पुस्तिका सोबत आणली.

वयाच्या 9 व्या वर्षी, 13 वर्षांच्या जोतीराव फुले यांच्याशी तिचे लग्न झाले आणि ती आपल्या घरातून जोतीराव फुले यांच्या घरी आली, तेव्हा तिने ती पुस्तिकाही सोबत आणली.

ज्योतिराव फुले, सावित्रीबाई फुले यांचे जीवनसाथी असण्याबरोबरच त्यांचे गुरूही झाले. ज्योतिराव फुले आणि सगुणाबाई यांच्या देखरेखीखाली प्राथमिक शिक्षण घेतल्यानंतर सावित्रीबाई फुले यांनी अहमदनगरमध्ये औपचारिक शिक्षण घेतले. त्यानंतर त्यांनी पुण्यातील शिक्षक प्रशिक्षण संस्थेतून प्रशिक्षण घेतले. त्यांच्यासोबत फातिमा शेख यांनीही या प्रशिक्षण शाळेत अध्यापनाचे प्रशिक्षण घेतले. इथेच त्यांची घट्ट मैत्री झाली. फातिमा शेख ही उस्मान शेख यांची बहीण होती, जी जोतिराव फुले यांचे जवळचे मित्र आणि सहकारी होते. पुढे दोघांनी एकत्र शिकवण्याचे कामही केले.

फुले दाम्पत्याने १ जानेवारी १८४८ रोजी पुण्यात मुलींसाठी पहिली शाळा उघडली. 15 मे 1848 रोजी ज्योतिराव फुले यांनी पुणे येथील भिडेवाडा येथे शाळा उघडली तेव्हा सावित्रीबाई फुले तेथे मुख्याध्यापिका झाल्या. या शाळांचे दरवाजे सर्व जातीधर्मासाठी खुले होते. जोतिराव फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी मुलींच्या शिक्षणासाठी उघडलेल्या शाळांची संख्या वाढत होती. चार वर्षांत त्यांची संख्या १८ वर पोहोचली.

फुले दाम्पत्याची ही पावले ब्राह्मणवादाला थेट आव्हान देणारी होती. हे त्यांच्या मक्तेदारीला आव्हान देत होते, जे त्यांच्या समाजावरील वर्चस्वाला तडा जात होते. जोतिराव फुले यांचे वडील गोविंदराव यांच्यावर पुरोहितांनी जोरदार दबाव आणला. पुजारी आणि समाजासमोर गोविंदराव कमजोर झाले. त्यांनी जोतिराव फुले यांना एकतर त्यांच्या पत्नीसह शाळेत शिकवणे सोडून द्या किंवा घरी जाण्यास सांगितले. इतिहास घडवणाऱ्या नायकाप्रमाणे, दुःखी आणि जड अंतःकरणाने, ज्योतिराव फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी शूद्र, अतिशूद्र आणि स्त्रियांच्या मुक्तीसाठी घर सोडण्याचा निर्णय घेतला.

कुटुंबातून बहिष्कृत झाल्यानंतर ब्राह्मणवादी शक्तींनी सावित्रीबाई फुले यांना त्रास देणे सुरू ठेवले व त्यांच्या मार्गात अनेक अडथळे निर्माण केले. सावित्रीबाई फुले शाळेत शिकवायला गेल्यावर गावकरी त्यांच्यावर दगड आणि शेण फेकायचे. सावित्रीबाई थांबल्या आणि नम्रपणे म्हणाल्या, 'भाऊ, तुझ्या बहिणींना शिकवून मी चांगलं काम करत आहे. तुम्ही फेकलेले दगड आणि शेण मला थांबवू शकत नाहीत, उलट ते मला प्रेरणा देतात. आपण फुलांचा वर्षाव करतोय असे वाटते. मी माझ्या बहिणींची निश्चयाने सेवा करत राहीन. देव तुम्हाला आशीर्वाद देवो अशी मी प्रार्थना करेन.'' सावित्रीबाई फुले यांची साडी शेणामुळे घाण व्हायची, या परिस्थितीला तोंड देण्यासाठी तिने आणखी एक साडी सोबत ठेवली. शाळेत गेल्यावर ती साडी बदलायची. फुले दाम्पत्याने शिक्षणासोबतच समाजाच्या इतर समस्यांकडे लक्ष देण्यास सुरुवात केली. सर्वात वाईट अवस्था विधवांची होती. हे बहुतांश उच्चवर्णीय होते. यातील बहुतांश ब्राह्मण कुटुंबातील आहेत. अनेकदा गरोदर असताना या विधवा एकतर आत्महत्या करतात किंवा त्यांनी जन्म दिलेल्या मुलाला फेकून देतात. 1863 मध्ये फुले दाम्पत्याने बालहत्या रोखण्यासाठी घर सुरू केले. येथे कोणतीही विधवा येऊन आपल्या मुलाला जन्म देऊ शकते. त्याचे नाव गुप्त ठेवण्यात आले होते.

या बालहत्या प्रतिबंधक गृहाचे पोस्टर अनेक ठिकाणी लावण्यात आले होते. या पोस्टर्सवर लिहिले होते, 'विधवांनो! येथे अनामिक रहा आणि तुमच्या बाळाला कोणत्याही अडचणीशिवाय जन्म द्या. तुमच्या मुलाला सोबत घ्या की इथे ठेवा, ते तुमच्या इच्छेवर अवलंबून आहे.'' बालहत्या प्रतिबंधक गृहात येणाऱ्या महिला आणि तेथे जन्मलेल्या मुलांची काळजी सावित्रीबाई फुले यांनी स्वत: पाहिली. त्याचप्रमाणे फुले दाम्पत्याने काशीबाई या ब्राह्मण विधवेच्या मुलाला स्वतःच्या मुलाप्रमाणे वाढवले. ज्याचे नाव यशवंत होते.ज्योतिराव फुले यांनी 1873 मध्ये सामाजिक परिवर्तनासाठी सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली. त्यांच्या मृत्यूनंतर सत्यशोधक समाजाची सूत्रे सावित्रीबाई फुले यांच्याकडे सोपवण्यात आली. 1891 ते 1897 पर्यंत त्यांनी याचे नेतृत्व केले. सत्यशोधक विवाह पद्धतीच्या अंमलबजावणीतही त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.

सावित्रीबाई फुले या आधुनिक मराठीतील महत्त्वाच्या कवयित्री होत्या. त्यांचा पहिला कविता संग्रह काव्य फुले या नावाने १८५४ मध्ये प्रकाशित झाला, तेव्हा ते २३ वर्षांचे होते. १८९२ मध्ये त्यांचा ‘बावन काशी सुबोध रत्नाकर’ हा दुसरा काव्यसंग्रह प्रकाशित झाला. हा बावन्न कवितांचा संग्रह आहे. ज्योतिराव फुले यांच्या स्मरणार्थ त्यांनी हे लेखन करून त्यांना समर्पित केले आहे. सावित्रीबाई फुले यांची भाषणेही १८९२ मध्ये प्रकाशित झाली. याशिवाय त्यांनी लिहिलेली पत्रेही खूप महत्त्वाची आहेत. ही पत्रे त्यावेळची परिस्थिती, लोकांची मानसिकता, सावित्रीबाईंची विचारसरणी आणि फुले यांच्याविषयीचे विचार पुढे आणतात.

1896 मध्ये पुणे आणि परिसरात पुन्हा एकदा दुष्काळ पडला. सावित्रीबाई फुले यांनी दुष्काळग्रस्तांच्या मदतीसाठी रात्रंदिवस काम केले. दुष्काळग्रस्तांना मोठ्या प्रमाणावर मदत साहित्य देण्यासाठी त्यांनी सरकारवर दबाव आणला. शूद्र, अतिशूद्र आणि महिलांसाठी शिक्षिका आणि मार्गदर्शक माता सावित्रीबाई यांनी आपले आयुष्य अन्यायाविरुद्ध आणि न्यायाच्या स्थापनेसाठी सतत व्यतीत केले. समाजसेवा करताना त्यांचा मृत्यूही झाला.

१८९७ मध्ये पुण्यात प्लेगची साथ पसरली. ती लोकांच्या उपचारात आणि सेवेत रमली. ती स्वतः या आजाराची शिकार झाली. 10 मार्च 1897 रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या मृत्यूनंतरही त्यांचे कार्य आणि विचार देशाला मशालीप्रमाणे दिशा दाखवत आहेत.

विकास परसराम मेश्राम

मो. नं. - 7875592800

vikasmeshram04@gmail.com