बाल कामगार प्रथा नष्ट करण्याची गरज

असे  म्हटले जाते की भूक आणि दारिद्र्य अशा गोष्टी आहेत की ज्यामुळे एखाद्या व्यक्तीला काहीही करावयास भाग पाडतात कदाचित यामुळेच जगातील प्रत्येक दहाव्या मुलाला खेळायला व शाळेत जाण्याच्या वयात काम करण्यास भाग पाडले जाते. जे त्यांचे आजचेच नव्हे तर त्यांचे भविष्यही उद्ध्वस्त करीत असून हा आकडा सुमारे 16 कोटीं एवढा आहे. त्यापैकी सुमारे 39.4 टक्के (6.3 कोटी) मुली आणि 60.6 टक्के (9.7 कोटी) मुले आहेत. आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटना (आयएलओ) आणि युनिसेफने प्रसिद्ध केलेल्या अहवालात ही माहिती नुकतीच समोर आली आहे.

या आकडेवारीकडे पाहिले तर असे लक्षात येते की मुलींपेक्षा जास्त मुले बालमजुरी करतात, परंतु जर दर आठवड्यात घरातील कामांत मुलींनी 21 तास घालवले तर हा फरक मोठ्या प्रमाणात समान होईल.

बाल कामगार निषेध दिन जनजागृती करण्यासाठी व निषेध करण्यासाठी दरवर्षी 12 जून रोजी बाल कामगार निषेध दिन साजरा केला जातो. बाल कमगारावर जनजागृती करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटनेने २००२ मध्ये हा जागतिक बाल कामगार दिन म्हणून साजरा करण्यास सुरवात केली. संघटनेच्या अंदाजानुसार जगात 21.80 दशलक्ष बाल कामगार आहेत. तर हा आकडा भारतात 1 कोटी 26 लाख 66 हजार 377 पर्यंत पोहोचला आहे.

सध्या हजारो बाल कामगार देशाच्या विविध भागात हॉटेल्स, घरे आणि कारखान्यांमध्ये काम करून आपले बालपण घालवत आहेत, ज्यांना ना कुठल्याही कायद्याची जाणीव नाही त्यांना खायलाही मिळणार नाही.त्याचा कोणताही मार्ग माहित नाही ... मध्य प्रदेश ते उत्तर प्रदेश, राजस्थान, जम्मू-काश्मीर, तामिळनाडू, महाराष्ट्र, केरळ, आंध्र प्रदेश, आसाम, त्रिपुरा आणि संपूर्ण भारतभर या बालमजुरी -

कार्पेट्स, मॅचमेकिंग, रत्न पॉलिश अँड ज्वेलरी, पितळ व काच, बीडी उद्योग, हस्तकला, ​​कापूस होजरी, नारळ फायबर, रेशीम, हातमाग, भरतकाम, विणकाम, रेशीम, लाकडी कोरीव काम, फिश फेंसिंग, स्टोन कोरीव काम, स्लेट, पेन्सिल, चहाची लागवड बाल वेश्याव्यवसाय काम करताना पाहिले जाऊ शकते. परंतु अशी कामे लहान वयात अनवधानाने केल्याने त्यांना बर्‍याच रोगांचा धोका असतो.अध्ययनानंतर असे आढळले की बालकामगारात सामील असलेली सर्व मुले एकतर निरक्षर आहेत किंवा ती बाहेर पडली आहेत. यापैकी बहुतेक मुले आजारी असल्याचे आढळले आणि बर्‍याच मुले मुलांनाही मादक पदार्थांचे व्यसन होते.

1979 मध्ये बाल कामगार निर्मूलनासाठी उपाय म्हणून सरकारने गुरुपाद स्वामी समितीची स्थापना केली. यानंतर बालमजुरीसंबंधीच्या सर्व समस्यांचा अभ्यास केल्यानंतर गुरुपाद स्वामी समितीने ही शिफारस सादर केली, ज्यामध्ये गरीबी हे कामगारांचे मुख्य कारण म्हणून पाहिले जात होते आणि असेही सूचित केले गेले होते की धोकादायक भागात बालमजुरीवर बंदी घालावी. बालमजूर म्हणून काम करणार्‍या मुलांच्या समस्या सोडवण्यासाठी समितीने बहुउद्देशीय धोरणाची गरज आहे यावरही जोर दिला.

1986 मध्ये समितीच्या शिफारशीनुसार बाल कामगार प्रतिबंध नियमन कायदा अस्तित्त्वात आला, ज्यायोगे रोजगारासाठी काम करण्याच्या अटी आणि विशेष धोकादायक व्यवसाय आणि प्रक्रियांच्या मुलांच्या इतर श्रेणी देण्यात आल्या. यानंतर, 1987 मध्ये बालकामगारांसाठी एक विशेष धोरण तयार केले गेले, ज्याने धोकादायक व्यवसाय आणि प्रक्रियेत गुंतलेल्या मुलांच्या पुनर्वसनाकडे लक्ष देण्याची गरज यावर भर दिला. ऑक्टोबर 1990 मध्ये जेव्हा न्यूयॉर्कमध्ये या विषयावरील जागतिक समिट आयोजित करण्यात आले होते तेव्हा मुलांच्या समस्यांवर विचार करण्याचा महत्त्वपूर्ण आंतरराष्ट्रीय प्रयत्न झाला होता, ज्यामध्ये 151 राष्ट्रांच्या प्रतिनिधींनी भाग घेतला आणि दारिद्र्य, कुपोषण आणि उपासमारीची शिकार झालेल्या लाखो लोकांच्या समस्या जगभरातील मुलांवर चर्चा झाली.

भारतीय राज्यघटनेतील मूलभूत अधिकार आणि धोरण निर्देशानुसार -

1 कलम 24 - 14 वर्षाखालील कोणत्याही मुलास कोणत्याही कारखान्यात , खाणीत काम करण्यास किंवा कोणत्याही धोकादायक उद्योगगात घेतले जाणार नाही .

3 कलम 39-एफ - मुलांना निरोगी, स्वतंत्र आणि सन्माननीय स्थितीत विकसित होण्याच्या संधी आणि सुविधा देण्यात येतील व बालपण तरूणांच्या नैतिक आणि भौतिक शोषणापासून त्यांचे संरक्षण केले जाईल.

4 14 वर्षापर्यंतच्या सर्व मुलांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण (कलम 45)

बालमजुरी प्रतिबंधक कायदा

१ बाल कामगार बंदी नियमन कायदा 1986 या कायद्यानुसार 14 वर्षाखालील मुलांचे जीवन व आरोग्यास घातक असलेल्या 13 व्यवसायांमध्ये आणि 57 प्रक्रियेत नोकरीस प्रतिबंधित आहे.या सर्व व्यवसाय आणि कार्यपद्धती या यादीमध्ये देण्यात आल्या आहेत.

भारतातील बालमजुरीवरील कारवाईत महत्त्वपूर्ण न्यायालयीन हस्तक्षेप सर्वोच्च न्यायालयाच्या 1996 च्या निर्णयावरून झाला ज्याने फेडरल आणि राज्य सरकारांना घातक प्रक्रिया व व्यवसायात काम करणाऱ्या मुलांना ओळखून , काढून टाकण्याची व दर्जेदार शिक्षण देण्याचे आदेश दिले.

असे नाही की बालश्रम निर्मूलनासाठी कोणतीही प्रगती झाली नाही. 2000 पासून ते सतत कमी होत आहे. परंतु गेल्या 20 वर्षांत प्रथमच बाल मजुरांची संख्या वाढली आहे. आकडेवारीनुसार 2000 मध्ये सुमारे 246 दशलक्ष मुले बालमजुरीमध्ये गुंतली होती. त्यापैकी 17 कोटीहून अधिक मुले जोखमीच्या कार्यात व्यस्त आहेत.

2004 मध्ये बाल मजुरांची संख्या 22.2 कोटी होती दश 2008 मध्ये 21.8 कोटी 2012 मध्ये 16.8 कोटी आणि 2016 मध्ये 15. 2 कोटी नोंदविली आहे या मध्ये घट झाली असली तरी यापैकी 7.3 कोटी मुले धोकादायक व्यवसायात गुंतली होती. परंतु 2020 च्या आकडेवारीनुसार बालकामगारांची ही संख्या 84 लाखांच्या वाढीसह 16 कोटीवर पोहचली आहे, याचा अर्थ असा आहे की जगातील जवळजवळ 9.6 टक्के मुले बालमजुरी करीत आहेत. कोणत्या मुलाने कोणत्या धोकादायक कामात गुंतले आहेत? तब्बल 70 टक्के पेक्षा जास्त बाल मजूर शेतीत गुंतले असुन , ज्यांची एकूण संख्या 11.2 कोटी एवढी आहे. त्याचबरोबर सेवा क्षेत्रातील 19.7 टक्के मुले आणि पाच ते 17 वर्षे वयोगटातील 10.3% बाल कामगार कारखाने, खाणी आणि इतर उद्योगांमध्ये गुंतलेले आहेत.

एका अहवालानुसार, जर आज या गोष्टीची दखल घेतली गेली नाही तर कोविड मध्ये आलेल्या आर्थिक संकटामुळे 2022 पर्यंत आणखी 89 लाख मुलांना बालमजुरीच्या संकटात जातील व या कोवळ्या बालकांचे भविष्य उदास काळवटले जाइल , इतकेच नव्हे तर बालमजुरी करणार्‍यांची संख्या 2022 पर्यंत वाढून 20.6 कोटी होण्याचा अंदाज आहे. आफ्रिका खंडात बाल कामगारांच्या संख्येत मोठी वाढ झाली आहे, जेथे वाढती लोकसंख्या, दारिद्र्य आणि आर्थिक संकट आणि सामाजिक सुरक्षेचा अभाव यामुळे 2016 ते 2020 पर्यंत आणखी 1.6 कोटी मुलांना बालमजुरी करायला भाग पाडले गेले. आफ्रिकेतील 5 ते 17 वयोगटातील जवळजवळ एक चतुर्थांश मुले आधीच बालमजुरीमध्ये आहेत. त्याच वेळी, युरोपमध्ये 5.7 टक्के, दक्षिण आशियात 4.9 टक्के आणि उत्तर अमेरिकेत 0.3 टक्के. एवढे प्रमाण आहे..त्याचप्रमाणे बालमजुरीमध्ये शहरी-ग्रामीण भागात असमानता देखील स्पष्टपणे दिसून येते. ग्रामीण भागात राहणारी 13.9 टक्के मुले बालमजुरीमध्ये व्यस्त आहेत तर शहरी भागात ही संख्या 7.7 टक्के आहे. याचे प्रमुख कारण म्हणजे कृषी क्षेत्रात मोठ्या संख्येने काम करणारी मुले. त्याच वेळी, सुमारे 72.1 टक्के मुले त्यांच्या कौटुंबिक कार्यात मदत करत आहेत. लाँकडाउन मूळे शाळा बंद करण्यात आल्या आहेत. ज्यामुळे बालमजुरीही वाढत आहे मुलांनी आपल्या पालकांना मदत करण्यासाठी वेगवेगळ्या गोष्टी करण्यास सुरवात केली आहे. त्याचबरोबर मुलींवर घरगुती व शेतीची कामे करण्याचा दबाव वाढला आहे. यातील बहुतांश बालकामगार शिक्षणापासून वंचित आहेत.5 ते 11 वर्षे वयोगटातील एक चतुर्थांश मुले आणि 12 ते 14 वयोगटातील मुलांपैकी एक तृतीयांश पेक्षा जास्त मुले शाळेत जात नाहीत.

बरेच प्रयत्न करूनही बालश्रम पूर्णपणे नष्ट केले गेले नाही. परंतु धोरणात बदलांची आता वेळ आली आहे जेणेकरून बालकामगारवर पुर्णपणे प्रतिबंध घालून नष्ट करता येईल

विकास मेश्राम

vikasmeshram04@gmail.com