पृथ्वीसाठी धोक्याची घंटा देणारा IPCC अहवाल नक्की आहे तरी काय?

संयुक्त राष्ट्रसंघाने (यूएन) गेल्या सोमवारी एक रिपोर्ट जारी केला. या रिपोर्टनुसार, पृथ्वीचं तापमान वाढत आहे. एका दशकात तापमान कदाचित मर्यादेपलीकडे पोहाचेल. यूएन ने या वाढत्या तापमानाला 'कोड रेड फॉर ह्युमॅनिटी' असं म्हंटलं आहे.

यूएस नेशनल सेंटर फॉर एटमॉस्फेरिक रिसर्चच्या वरिष्ठ हवामान शास्त्रज्ञ आणि या रिपोर्टच्या सह-लेखिका लिंडा मेर्न्स सांगतात की, त्या खात्रीने सांगतात की, गोष्टी आणखी बिघडतील.मला सध्या कोणतंही क्षेत्र सुरक्षित दिसत नाही. कुठे ही पळून जायला किंवा लपायला जागा नाही.

(आयपीसीसी) इंटरगव्हर्मेंटल पॅनल ऑन क्लायमेट चेंजच्या (IPCC) रिपोर्टमध्ये हवामान बदल पूर्णपणे मानवनिर्मित असल्याचं म्हटलं आहे. तसेच 2013 मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या शेवटच्या रिपोर्टपेक्षा 21 व्या शतकातील हवामानचा अंदाज दर्शवणारा हा रिपोर्ट अधिक अचूक आहे .

आयपीसीसीच्या आत्तापर्यंतच्या सर्व गंभीर रिपोर्टनुसार, पृथ्वीचे तापमान औद्योगिक क्रांतीनंतर (1850-1900) 1.09 डिग्री सेल्सिअसने वाढले आहे. तर समुद्राच्या पातळीत वाढ झाली असून ग्लेशियर वितळत आहे.

रिपोर्टमध्ये असं ही म्हटलं आहे की, मानवनिर्मित हवामान बदल टाळणे आता शक्य नाही. हवामान बदलाचा परिणाम आता पृथ्वीवरील प्रत्येक खंड, प्रदेश आणि महासागरावर आणि हवामानाच्या प्रत्येक घटकावर होत आहे.

1988 मध्ये पॅनेलच्या स्थापनेनंतर आलेला हा सहावा रिपोर्ट आहे. नोव्हेंबरमध्ये स्कॉटलंडमधील ग्लासगो येथे होणाऱ्या महत्त्वपूर्ण आंतरराष्ट्रीय शिखर परिषदेच्या अगोदर हवामान बदलांविषयी अचूक माहिती देतो.

IPCC संयुक्त राष्ट्र आणि जागतिक हवामान संघटना यांची सर्वोच्च हवामान विज्ञान संस्था आहे. हे एक जागतिक प्राधिकरण आहे. जे पृथ्वीच्या हवामानाच्या स्थितीवर आणि मानवाच्या कृतीचा वातावरणावर होणाऱ्या परिणामांबाबत आपलं मत व्यक्त करते.

आयपीसीसी चा रिपोर्ट जगभरातील हजारो शास्त्रज्ञांच्या माहितीच्या आधारे तयार केला असून तो 3,900 पानांचा आहे.

भारतासाठी हा रिपोर्ट काय सांगतो?

भारतात गेल्या काही दिवसात घडणाऱ्या घटनांवर गेल्या 10 ऑगस्ट ला पर्यावरण तज्ज्ञांनी भारतात ग्रीनहाऊस वायूंचे उत्सर्जन कमी करण्यावर आणि हवामानास अनुकूल पायाभूत सुविधा निर्माण करण्यावर लक्ष केंद्रित करण्याचा सल्ला दिला आहे. अन्यथा, हवामान बदलाचे तीव्र परिणाम कायम राहतील, ज्याचा ताज्या आयपीसीसी अहवालात इशारा देण्यात आला आहे.

कृष्णा अच्युत राव हे या रिपोर्टच्या लेखकांपैकी एक आहेत. ते म्हणतात की – उत्सर्जन जोपर्यंत शून्य होत नाही तोपर्यंत हवामान बदलाचे तीव्र परिणाम चालू राहतील.

"आगामी हवामान बदल रोखण्यासाठी सुधारात्मक पावलं उचलणे हे भारत आणि उर्वरित जगासाठी गरजेचे आहे. यामध्ये हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन वेगाने कमी करणे (GHGs), विशेषत: कार्बन-डायऑक्साइडच्या उत्सर्जनाला वेगाने कमी केले पाहिजे. हे साध्य करण्यासाठी, कठोर निर्णय घ्यावे लागतील''.

यामुळे आता हे देखील स्पष्ट आहे की, आपण अगोदरच हवामान बदलांचे परिणाम अनुभवत आहोत. त्यामुळं उत्सर्जन जोपर्यंत शून्य होत नाही. तोपर्यंत आपल्याला तीव्र परिणामांना सामोरे जावं लागणार आहे. याचा अर्थ आपल्याला हवामान बदलाचा आपल्या लोकसंख्येवर, अर्थव्यवस्थेवर आणि पायाभूत सुविधांवर होणारा परिणाम लक्षणीयरीत्या कमी करण्यासाठी प्रयत्न करणं गरजेचं आहे.

वर्ल्ड वाइड फंड फॉर नेचर (डब्ल्यूडब्ल्यूएफ इंडिया) हवामान बदल आणि उर्जा कार्यक्रमाचे संचालक टीएस पंवार यांनी जागतिक तापमानवाढीच्या वाढीस सामोरे जाण्यास विलंब झाल्यास जगभरातील हवामान क्रियांवर विनाशकारी परिणाम होऊ शकतो. असा इशारा दिला आहे.

ते म्हणाले, "हवामान बदलासाठी भारत सर्वात असुरक्षित देशांपैकी एक आहे आणि पूर, चक्रीवादळ, उष्णतेच्या लाटा, जंगलातील आग आणि दुष्काळ यासारख्या हवामानविषयक घटनांची वारंवारता आणि तीव्रता वाढल्याने लक्षणीय परिणाम होईल." तसेच कृतीसाठी वेळ कमी असल्याने, भारताला अनुकूल प्रयत्नांना गती देण्याची आणि मुख्य प्रवाहातील हवामान कृतीसाठी सर्व क्षेत्रांमध्ये लवचिकता निर्माण करण्याची आवश्यकता असल्याचं मत टीएस पवार यांनी व्यक्त केलं आहे.

धाडसी आणि मजबूत पावलं उचलण्याचे आवाहन करत, ग्रीनपीस इंडियाचे वरिष्ठ हवामान अभियंता अविनाश चंचल सांगतात... देशाने तापमान वाढीला 1.5 अंश सेल्सिअस पर्यंत कमी करण्यासाठी आणि जीवाश्म इंधनांच्या भविष्यातील गुंतवणुकीपासून स्वतःला दूर ठेवण्यासाठी देशाने तातडीने उपाययोजना करणे आवश्यक असल्याचं मत व्यक्त केलं आहे.

एकूणच, जगाचं तापमान 1850 ते 1900 च्या कालावधीपेक्षा 1.09 ° C वाढलं आहे. एका अंदाजानुसार महासागराचा पृष्ठभाग 1850 पासून जागतिक सरासरी म्हणून जमिनीच्या पृष्ठभागापेक्षा सुमारे 0.9 ° C कमी उबदार झाला आहे. परंतु गेल्या 50 वर्षांमध्ये यामध्ये सुमारे दोन तृतीयांश तापमानवाढ झाली आहे.

मानव पृथ्वी तापवत आहेत: IPCC रिपोर्टनुसार...

प्रथमच, आयपीसीसीने आपल्या अहवालात स्पष्टपणे म्हटले आहे की, वातावरण, जमीन आणि महासागरांमध्ये जाणवणाऱ्या तापमानवाढीसाठी मानव जबाबदार आहेत. 1850-1900 दरम्यान पृथ्वीच्या जागतिक पृष्ठभागाचे तापमान 1.09 ° C ने वाढले आहे. तर 2013 च्या आयपीसीसी रिपोर्टच्या तुलनेत ते 0.29 अंश सेल्सिअस अधिक आहे. तसेच तापमानात 1.09 ° C वाढीपैकी 1.07 ° C मानवांच्या चुकीमुळे झाले आहे. त्यामध्ये हरितगृह वायू हे मोठं कारण आहे. थोडक्यात सांगायचं तर, जवळजवळ सर्व ग्लोबल वार्मिंग मानवी चुकांमुळे झालं आहे.

कमीतकमी गेल्या 2,000 वर्षांच्या कालावधीत आणि गेल्या 50 वर्षांच्या कालावधीची जर तुलना केली तर 1970 पासून गेल्या 50 वर्षांमध्ये जागतिक पृष्ठभागाचे तापमान वेगाने वाढले आहे, त्याचबरोबर हे तापमानवाढ समुद्राच्या 2 हजार मीटर खोलीपर्यंत गेलं आहे.

आयपीसीसीच्या रिपोर्ट नुसार, मानवी क्रियाकलापांचा जागतिक पावसावर (पाऊस आणि बर्फ) देखील परिणाम झाला आहे. एकूण जागतिक पर्जन्यमान 1950 पासून वाढले आहे, परंतु काही प्रदेश अधिक ओले झाले आहेत, तर काही कोरडे झाले आहेत. तर बहुतांश भूभागावर अतिवृष्टीच्या घटनांची वारंवारता आणि तीव्रता वाढली आहे. याचे कारण असे की उबदार वातावरण अधिक आर्द्रता ठेवण्यास सक्षम असते.

कार्बन डाय ऑक्साईडचे प्रमाण झपाट्याने वाढत आहे...

वातावरणातील कार्बनडाय ऑक्साईड (CO2) चे प्रमाण वेगाने वाढत आहे. गेल्या 20 लाख वर्षांच्या कोणत्या वर्षाच्या तुलनेत ही वाढ जास्त आहे.

औद्योगिक क्रांतीनंतर (1750) वातावरणात CO 2 चे प्रमाण वाढले आहे. Co2 चा दर गेल्या 8,00,000 वर्षांमध्ये इतर कोणत्याही वेळेपेक्षा किमान दहापट वेगवान आहे आणि गेल्या 5 कोटी 60 लाख वर्षांच्या तुलनेत चार पट अधिक आहे. दरम्यान, सुमारे 85 टक्के CO2 चं उत्सर्जन जीवाश्म इंधन जाळल्यामुळे होत आहे. उर्वरित 15 टक्के जमीन वापर बदलांमुळे होतं, जसं की जंगलतोड आणि जमिनीची धूप झाल्यामुळं होतं आहे..

इतर हरितगृह वायूंचे प्रमाण देखील अधिक चांगलं नाही. CO2 नंतर ग्लोबल वॉर्मिंगमध्ये मोठे योगदान देणारे मिथेन आणि नायट्रस ऑक्साईड हे वायू आहेत. आणि या दोन्हीही वायूंचं प्रमाण वेगाने वाढत आहे.

माणसांच्या हस्तक्षेपामुळं निर्माण झालेल्या वायूचा विचार केला तर मिथेन वायूचं उत्सर्जन प्रामुख्याने पशुधन आणि जीवाश्म इंधन उद्योगातून येते. नायट्रस ऑक्साईडचे उत्सर्जन प्रामुख्याने पिकांवर नायट्रोजन खतांच्या वापरामुळे होते.

प्रचंड उष्णता आणि मुसळधार पाऊसही सतत वाढतो...

IPCC रिपोर्ट नुसार 1950 पासून बहुतेक भूभागांमध्ये अत्यंत उष्णता, उष्णतेच्या लाटा आणि मुसळधार पाऊस देखील वारंवार होत आहेत. दरम्यान रिपोर्टमध्ये हे ठळकपणे नमूद करण्यात आले आहे की, उष्णतेच्या काही टोकांचे निरीक्षण केले गेले आहे.

2012 - 2013 चा ऑस्ट्रेलियन उन्हाळा, जो हवामानावर मानवी प्रभावाशिवाय पूर्णपणे अशक्य होता.

दरम्यान, गुंतागुंतीच्या बहुतेक घटनांमध्ये प्रथमच मानवी प्रभाव देखील सापडला आहे. उदाहरणार्थ, एकाच वेळी होणाऱ्या उष्णतेच्या लाटा, दुष्काळ आणि आगी आता य़ाचं प्रमाण वाढलं आहे. ऑस्ट्रेलिया, दक्षिण युरोप, उत्तर युरेशिया, अमेरिकेचा काही भाग आणि आफ्रिकन उष्णकटिबंधीय जंगलांमध्ये या मिश्र घटना पाहिल्या गेल्या आहेत.

महासागर: उबदार, उच्च आणि अधिक अम्लीय...

वातावरणातील हरितगृह वायूंच्या वाढीमुळे महासागरचं तापमान 91 टक्क्यांनी वाढलं आहे. त्यामुळं समुद्राचं तापमान तर वाढतं त्याचबरोबर उष्णतेच्या लाटा देखील निर्माण होत आहे.

विशेषतः गेल्या 15 वर्षांमध्ये महासागरच्या उष्णतेच्या लाटा निर्माण झाल्या आहेत.

सागरी उष्णतेत वाढ झाल्यामुळे समुद्री जीवनावर देखील मोठा परिणाम पाहायला मिळतो.

कोरल ब्लीचिंग च्या घटनांमधून शैवाळ प्रजातींच्या रचनामध्ये बदल घडवून येत आहे. त्याच बरोबर त्यांच्या रचनेमध्ये देखील बदल घडत आहे. आता जरी पॅरिस कराराच्या अनुषंगाने जगाने तापमानवाढ 1.5 - 2.0 पर्यंत मर्यादित केली, तरी शतकाच्या अखेरीस महासागराच्या उष्णतेच्या लाटा चारपट जास्त असतील.

1901 आणि 2018 दरम्यान, जागतिक पातळीवरील समुद्र पातळी 0.2 मीटरने वाढली आहे, बर्फाच्या चादरी आणि हिमनद्या वितळल्यामुळे आणि तापमानवाढीमुळे महासागराच्या पाण्याचा विस्तार झाला आहे. पण, महत्त्वाचं म्हणजे समुद्र पातळी वाढण्याचा वेगही वाढत आहे. जो 1901-1971 दरम्यान 1.3 मिमी प्रति वर्ष होता. 1971 - 2006 दरम्यान तो दरवर्षी 1.9 मिमी आणि 2006-2018 दरम्यान 3.7 मिमी प्रति वर्ष होता.

तसेच वाढलेल्या CO2 मुळे सर्व महासागरांमध्ये महासागर अम्लीकरण झालं असून दक्षिण महासागर आणि उत्तर अटलांटिकमध्ये 2,000 मीटरपेक्षा जास्त खोलीपर्यंत पोहोचत आहे.

अनेक बदल अपरिवर्तनीय आहेत...

आयपीसीसी म्हणतं की, पृथ्वीचं हवामान लवकर स्थिर झालं तरी हवामान बदलामुळे होणारे नुकसान हे शतकापर्यंत किंवा सहस्राब्दीपर्यंत कायम राहणार आहे.

उदाहरणार्थ, या शतकात 2 डिग्री सेल्सियसच्या जागतिक तापमानवाढीमुळे 2,000 वर्षांमध्ये सरासरी जागतिक समुद्राच्या पातळीमध्ये दोन ते सहा मीटर वाढ होईल आणि अधिक उत्सर्जन झाल्यास आणखी जास्त होईल.

जागतिक स्तरावर, हिमनदी 1950 पासून सातत्याने वितळत आहेत आणि जागतिक तापमान स्थिर झाल्यानंतर अनेक दशके वितळत राहण्याचा अंदाज आहे. त्याचप्रमाणे, CO2 उत्सर्जन थांबल्यानंतरही खोल समुद्रातील अम्लीकरण हजारो वर्षांपर्यंत कायम राहील.

हे लक्षात घेणं गरजेचं आहे की, दर सात वर्षांनी आयपीसीसी हवामानाच्या स्थितीवर रिपोर्ट जारी करतं. हवामान बदलाचे विज्ञान, त्याचे परिणाम आणि त्याच्याशी संबंधित सर्व पैलूंवर सर्वात अद्ययावत, समवयस्क-पुनरावलोकन केलेल्या संशोधनाचा हा सारांश आहे.

या रिपोर्टचा हेतू प्रत्येकाला, विशेषत: सरकारी विभागांना हवामान बदलाशी संबंधित महत्त्वाचे निर्णय घेण्यासाठी आवश्यक असलेली माहिती प्रदान करणे आहे. IPCC मूलत: सरकारला हवामान बदलाच्या विज्ञान, जोखीम आणि सामाजिक आणि आर्थिक घटकांबद्दल हजारो प्रकाशित लेखांची विस्तृत आवृत्ती देते.

मात्र, IPCC सरकारांना काय करावे हे सांगत नाही. हवामान बदल, त्याचे भविष्यातील धोके आणि तापमानवाढीचे दर कमी करण्यासाठी पर्याय यावर नवीन माहिती देणे. हे त्यांचे ध्येय असते. आयपीसीसीचे शेवटचा रिपोर्ट 2013 मध्ये प्रसिद्ध झाला होता.

IPCC स्वतःचे हवामानशास्त्रामध्ये संशोधन करत नाही. त्याऐवजी, ते प्रत्येकाचा सारांश देतं. मात्र अलीकडेच जारी झालेला अहवाल जगभरातील आयपीसीसी सदस्य सरकारांनी नामांकित केलेल्या 234 शास्त्रज्ञांनी लिहिला आहे. हे शास्त्रज्ञ पृथ्वी आणि हवामान शास्त्र तज्ज्ञ आहेत. त्यांनी अहवालासाठी 14,000 हून अधिक शोधनिबंध वाचले होते.

जागतिक तापमान पॅरिसमध्ये निर्धारित मर्यादेपेक्षा जास्त होण्याची शक्यता...

2015 मध्ये जवळजवळ 200 देशांनी स्वाक्षरी केलेल्या पॅरिस हवामान करारामध्ये, जागतिक नेत्यांनी शतकाच्या अखेरीपर्यंत जागतिक तापमान 2 ° C (3.6 ° F) पेक्षा कमी ठेवण्यास सहमती दर्शविली आहे. मात्र ते औद्योगिक क्रांती काळाच्या तुलनेत शतकाच्या अखेरीस 1.5 डिग्री सेल्सियस (2.7 फारेनहाइट) पेक्षा जास्त नसावं.

आयपीसीसीच्या रिपोर्टमध्ये, कोणत्याही परिस्थितीत, 2030 च्या दशकात जगात 1.5 डिग्री सेल्सियस पेक्षा जास्त तापमान असेल. हे तापमान जुन्या आकडेवारी पेक्षा खूपच अधिक आहे.

अमेरिकेच्या राष्ट्रीय महासागर आणि वातावरणीय प्रशासनाचे वरिष्ठ हवामान सल्लागार आणि आयपीसीसीचे उपाध्यक्ष को बेर्रेट म्हणाले की,

"हा अहवाल आम्हाला सांगतो की हवामानातील अलीकडील बदल व्यापक, जलद, गहन आणि हजारो वर्षांमध्ये अभूतपूर्व आहेत. आम्ही अनुभवत असलेले बदल तापमानासह वाढतील."

तापमानामुळे समुद्राची पातळी वाढत आहे, बर्फाचे आवरण कमी होत आहे आणि तीव्र उष्णतेची लाट, दुष्काळ, पूर आणि वादळाच्या घटना वाढत आहेत. उष्णकटिबंधीय चक्रीवादळे अधिक मजबूत आणि पावसाळी होत आहेत, तर आर्क्टिक समुद्राचा बर्फ उन्हाळ्यात वितळत आहे आणि या प्रदेशातील कायम बर्फाचे क्षेत्र कमी होत आहे. या सगळ्या गोष्टी आणखी बिघडत जाणार आहेत.

उदाहरणार्थ, ज्या उष्णतेची लाट प्रत्येक 50 वर्षांत एकदा यायची, आता ती प्रत्येक दशकात एकदा येत आहे. आणि जर जगाचे तापमान आणखीन एक अंश सेल्सिअसने (1.8 अंश फॅरेनहाइट) वाढले तर ते दर सात वर्षांनी एकदा घडू लागेल.

सदर रिपोर्ट द वायर मध्ये प्रकाशीत करण्यात आला आहे.