आंतरराष्ट्रीय महिला दिनानिमत्त महिलांच्या लढ्याचा वास्तविक इतिहास मांडणारा अभ्यासक विकास मेश्राम यांच्या सविस्तर लेख..
हा दिवस केवळ महिलांसाठीच नाही तर प्रत्येक कष्टकरी व्यक्तीसाठीही महत्त्वाचा आहे, कारण हा दिवस संघर्षाचा दिवस आहे. एकशे तेरा वर्षांपूर्वी आपल्या भगिनींनी आपल्या हक्कासाठी संघटित प्रतिकार सुरू केला होता. कारखानदारांची भांडवल दारांची तमा न बाळगता युरोप-अमेरिकेतील श्रमीक महिला मोठ्या संख्येने रस्त्यावर उतरल्या. त्या दिवसापासून आजपर्यंत अगणित महिलांनी आपल्या हक्कांसाठी बलिदान दिले आहे आणि त्यांचा संघर्ष सुरू आहे. पितृसत्ताविरुद्धचा संघर्ष, समतेचा संघर्ष, माणूस मानण्याचा संघर्ष, स्वातंत्र्य आणि अस्मितेचा संघर्ष!
आजचा दिवस फक्त साजरा करण्याचा नाही. त्यापेक्षा 8 मार्चचा इतिहास समजून घेण्याची गरज आहे. या दिवशी 1887 मध्ये प्रथमच इंग्लंडच्या कामगारांनी कारखान्यांच्या अंधाऱ्या बंद खोल्यांमध्ये 18 ते 20 तासांच्या अमानुष कामकाजाच्या विरोधात निषेधाचे बिगुल फुंकले. 1887 मध्ये या दिवशी अमेरिकेतील न्यूयॉर्क शहरातील कापड कामगारांनी दिवसाचे 16 तास काम करण्याच्या अमानवीय परिस्थितीच्या विरोधात निषेध केला. खराब कामाची परिस्थिती आणि कमी वेतनाच्या निषेधार्थ या महिला संपावर गेल्या होत्या.आणि दोनच वर्षांनंतर 8 मार्च रोजी महिलांनी कामगार संघटना स्थापन केली.
1908 मध्ये, पंधरा हजार कामगार महिला, 8 मार्चला महत्त्वाचा मानून, या दिवशी न्यूयॉर्कच्या रस्त्यावर उतरून कामाचे तास कमी करणं, चांगले वेतन आणि सर्व महिलांना मतदानाचा हक्क मिळावा या मागणीसाठी आंदोलन करू लागले. त्या वेळी त्यांचा नारा ‘भाकरी आणि गुलाब’ होता. यामध्ये भाकरी हे आपल्या अन्नाच्या सुरक्षेचे प्रतिक होते आणि गुलाब हे उत्तम जीवनाचे प्रतिक होते. या चळवळींमुळे प्रभावित होऊन, 1910 मध्ये, समाजवादी विचारांच्या जर्मन नेत्या क्लारा झेटकिन यांनी कोपनहेगन, डेन्मार्क येथे जागतिक स्तरावरील महिला परिषदेचे आयोजन केले आणि महिलांच्या संघर्षांचे प्रतीक म्हणून 8 मार्च हा आंतरराष्ट्रीय महिला दिन म्हणून स्थापित करण्याची घोषणा केली.
या दिवशी 17 देशांतील 100 महिला प्रतिनिधींनी ठराव मंजूर करून निश्चित तारीख निश्चित केली. तेव्हापासून आजपर्यंत ८ मार्च हा दिवस जगभरात कार्यरत महिला दिन म्हणून साजरा केला जातो. कारण या प्रदीर्घ संघर्षांचे फलित म्हणून कामाचे ८ तास निश्चित करण्यात आले आणि त्यांना पुरुषांच्या बरोबरीने मतदानाचा अधिकार देण्यात आला. तेव्हापासून आजपर्यंत महिला प्रत्येक स्तरावर त्यांचे हक्क मिळवण्याच्या दिशेने सातत्याने पुढे जात आहेत.
भारतात महिला दिन साजरा करण्याची सुरुवात 1970 नंतरच झाली. परंतु या दिवसाचा इतिहास आपल्या पाठ्यपुस्तकांमध्ये कुठेही नमूद केलेला नाही. ८ मार्च हा केवळ सण म्हणून साजरा करण्याची परंपरा प्रस्थापित करून त्याचे रूपांतर एक प्रकारचे कर्मकांडात झाले आहे. हा दिवस खऱ्या अर्थाने कष्टकरी महिलांच्या संघर्षाचा आणि त्यागाचा दिवस आहे हे लक्षात ठेवणं आवश्यक आहे.आज प्रसारमाध्यमे आणि विविध संघटना अनेकदा खरे संघर्ष लपवून चुकीच्या मार्गाने स्त्रीमुक्ती प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न करतात. अनेक ठिकाणी फॅशन स्पर्धा आणि इतर प्रकारच्या स्पर्धांचे आयोजन थाटामाटात केले जाते. ज्यात स्त्रियांचे धाडसी रूप कमी पण त्यांची नाजूक आणि स्त्रीलिंगी प्रतिमा जास्त मांडली आहे. काही पुरोगामी महिला संघटना नक्कीच ८ मार्चचा इतिहास कष्टकरी महिलांचा संघर्ष आणि त्याग म्हणून प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न करतात.
आज महिलांचे जीवन अधिक असुरक्षित आणि संघर्षमय होत चालले आहे. देशातील 93 टक्के लोकसंख्या महागाई, गरिबी, बेरोजगारी ग्रस्त आणि मूलभूत सुविधांपासून वंचित आहे, महिलांवरील सर्व प्रकारच्या हिंसाचारात वाढ होत आहे. महिलांना कायद्याने काही कायदेशीर अधिकार मिळाले असले तरी त्यांचा व्यवहारात वापर कमी होत आहे. कारण साधारणपणे आजही भारतीय समाजात स्त्रियांची भूमिका सरंजामशाही पितृसत्ताक मूल्यांनुसार पाहिली जाते. वर्ग आणि जातीच्या उतरंडीच्या आधारे, थोड्या संख्येने स्त्रिया त्यांचे हक्क बजावू शकतात.मागासलेली स्त्रीविरोधी मूल्ये, उपभोगवादी संस्कृती आणि राज्याच्या लोकविरोधी चारित्र्यामुळे बहुसंख्य महिला आजही हक्क बजावण्यापासून वंचित आहेत. अनेक वेळा महिलांना त्यांची क्षमता मांडण्याची संधी मिळत नाही. दैनंदिन गरजा भागवण्यासाठी गरीब कुटुंबातील महिलांची अवस्था तर आणखी वाईट आहे.
पण हेही खरे आहे की, महिलांचे संघर्ष कधीच थांबले नाहीत, उलट आज महिला प्रत्येक स्तरावर आपले अस्तित्व पूर्वीपेक्षा अधिक प्रस्थापित करण्याचे धाडस करत आहेत. पण या पुरुषप्रधान समाजात त्यांच्यावरील शोषण आणि हिंसाचारही तीव्र झाला आहे. ते केवळ कौटुंबिक हिंसाचाराला बळी पडत नाहीत तर त्यांना रस्त्यावर आणि कामाच्या ठिकाणी अनेक प्रकारच्या हिंसाचाराला सामोरे जावे लागते. आज सर्व प्रतिगामी शक्ती पुन्हा एकदा महिलांच्या इतिहासाला अंधारात ढकलण्याचा प्रयत्न करत आहेत.
ज्या वेगाने उद्योगांचे खाजगीकरण होत आहे, तितक्या वेगाने कॉर्पोरेट संस्कृती स्त्रियांच्या संघर्षाची प्रतिमा डागाळण्याकडे झुकत आहे. भांडवलदार मागासलेल्या भागात कारखाने उभारून नफा कमावण्याची एकही संधी सोडत नाहीत. 12 ते 14 तास काम करण्याऐवजी आठ तासांच्या कामाचा नियम, प्रदीर्घ संघर्षातून साध्य झालेला,श्रमिक परिस्थिती प्रत्येकासाठी अमानुष होत चालली आहे. कामगारांचे दर्जा बदलून त्यांना लोकविरोधी केले जात आहे. कामगारांचे संप आणि आंदोलने रोखण्यासाठी आणि मर्यादित करण्यासाठी कायदे केले जात आहेत. मात्र असे असतानाही संघटित आणि असंघटित क्षेत्रातील कामगारांचे शोषण कुठेतरी दाबलेले जात आहे.
एकोणिसाव्या शतकात युरोपीय देशांतील कामगारांनी केलेल्या आंदोलनांचा परिणाम म्हणून कामगार नेत्यांनी जगभरातील कामगारांच्या एकजुटीचे आवाहन केले. मात्र आज कामगारांची एकजूट विस्कळीत होत आहे. मागासलेल्या देशांचे भांडवलदार, राज्यकर्त्यांच्या पाठीवर स्वार होऊन संपूर्ण जगाच्या कष्टकरी जनतेला लुटण्याच्या तयारीत आहेत. साम्राज्यवादी देश सामरिक, आर्थिक, राजकीय आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या कामगार लोकसंख्येशी एकजूट करून त्यांचा नाश करण्याचे षडयंत्र रचत आहेत. जनतेचा आवाज दाबण्याचा प्रयत्न सर्वतोपरी सुरू आहे. या धोरणांमुळे आज जगातील बहुसंख्य लोकसंख्येला हलाखीचे जीवन जगण्यास भाग पाडले जात आहे.
आज संघर्षांची गरज पूर्वीपेक्षा जास्त आहे. महिला दिन हा कष्टकरी महिलांचा संघर्ष म्हणून प्रस्थापित करण्याची गरज आहे. कारण आज केवळ महिलाच नाही तर सर्व कामगारांचे हक्क हिरावले जात आहेत. सरकारी क्षेत्रातील नोकऱ्यांच्या संधी कमी झाल्या आहेत आणि नवीन नियुक्त्या सतत मर्यादित केल्या जात आहेत. खासगी क्षेत्रातील वेतनातील तफावत, वेतन मानकांचा गैरवापर होत आहे. कंत्राटी पद्धतीने कारखान्यांमध्ये प्रवेश करणाऱ्या कामगारांच्या जबाबदारीपासून स्वत:ला वेगळे करण्यासाठी कारखाना प्रशासन शासनाच्या सहकार्याने कामगार धोरणांमध्ये सातत्याने बदल करत आहे.मात्र, इतिहासाचा वेग मागे ढकलता येत नाही.पण संघर्षाचा वारसा पुढे नेणे हे आपल्या सर्वांचे कर्तव्य आहे. कोणत्याही समाजात जेव्हा शोषण आणि अत्याचाराची तीव्रता वाढते तेव्हा प्रतिकाराची ज्योतही त्याच तीव्रतेने धगधगत असते, हे आपण लक्षात घेतले पाहिजे.
आपल्याला आपल्या पूर्वजांच्या संघर्षाचे स्मरण करावे लागेल, शोषणाचे स्वरूप नवीन स्वरूपात आणि नवीन परिस्थितीत समजून घ्यावे लागेल आणि आपले हक्क मिळवण्यासाठी त्या दिशेने पुढे जावे लागेल. समाजात परिवर्तन नेहमीच जाणीवपूर्वक प्रयत्नांनीच शक्य असते. आजचा ८ मार्च हा दिवस संघर्ष आणि बलिदानाचा वारसा म्हणून जपत आपण सर्वांनी आपली भूमिका निश्चित केली पाहिजे. तरच हा दिवस केवळ दिखाऊपणाचा दिवस न राहता स्त्रीमुक्ती, संघर्ष, एकता आणि कष्टकरी महिलांच्या बलिदानाचा इतिहास म्हणून प्रस्थापित होऊ शकेल.
विकास मेश्राम