Teacher Day Special: ग्लोबल टीचर अवॉर्ड जिंकणारे रणजित डिसले कोण आहेत?

सोलापूर : सोलापूर जिल्ह्यातील माढा तालुक्याला कायमच दुष्काळाने ग्रासले असताना याच तालुक्यातील परितेवाडी गावच्या शाळेत शिक्षक असलेल्या शिक्षकाने जागतिक दर्जाचा ग्लोबल पुरस्कार प्राप्त करून महाराष्ट्राला नवीन ओळख करून दिली आहे. या पुरस्कार प्राप्त शिक्षकाचे नाव रणजितसिंह डिसले असून ते सोलापूर जिल्ह्यातील बार्शी तालुक्यातील रहिवासी आहेत. डीसले यांनी शालेय पुस्तके क्युआर कोड च्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना उपलब्ध करून दिल्याने त्यांच्या या नवीन प्रयोगाची जागतिक स्तरावर दखल घेऊन त्यांना ग्लोबल पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे. आज आपण त्यांच्या विषयी जाणून घेणार आहोत.

कोण आहेत रणजितसिंह डिसले?

रणजीत डिसलेची कथा महाराष्ट्राच्या सोलापूर जिल्ह्यातील परितेवाडी गावातून सुरू होते. आज जरी लोक याकडे जिल्ह्याच्या यशाचा दुवा म्हणून पाहत असले तरी हा दुष्काळग्रस्त प्रदेश बऱ्याच गरीबीने ग्रस्त आहे. वर्ष २००९ मध्ये, जेव्हा डिसले शिक्षक म्हणून तेथील प्राथमिक शाळेत पोहोचले होते, तेव्हा शाळेची स्थिती बिकट होती. शाळेच्या नावावर ठेवण्यात आलेल्या इमारतीची दुरवस्था झाली होती. ती खोली स्टोअर रूमसाठी वापरली जात होती. लोकांना त्यांच्या मुलांना आणि विशेषतः मुलींना शिक्षण देण्यात रस नव्हता. त्यांचा विश्वास होता की यातून काहीही बदलणार नाही.

ते बदलण्याची जबाबदारी डिसले यांनी घेतली. मुलांच्या पालकांना अभ्यासासाठी तयार करण्यासाठी घरोघरी जाणे हे एकमेव काम नव्हते. तर इतर आव्हानेही त्यांची वाट पाहत होते. कोरोना महामारी दरम्यान शाळा पूर्णपणे बंद आहेत. शाळांमध्ये डिजिटल शिक्षण होत आहे, पण ते पुरेसे नाही. विशेषतः मुली यात मागे जात आहेत कारण त्यांच्या हातात मोबाईल क्वचितच उपलब्ध आहे. त्याचवेळी, रणजितसिंह डिसले हे देशातील एका छोट्या गावात मुलींच्या शिक्षणात उत्तम काम करत होते. रणजीत जेव्हा शिक्षक म्हणून प्राथमिक शाळेत पोहोचले तेव्हा शाळेची अवस्था अतिशय वाईट होती.

तांत्रिक मन पुन्हा गुंतले...

रणजीतसिंह स्वतः इंजिनिअरिंगमधून बाहेर पडले आहेत. म्हणजे त्यांनी अभियांत्रिकीचा अभ्यास सुरू केला पण तो पूर्ण करू शकले नाहीत. रणजीतसिंह कदाचित प्राथमिक शिक्षक झाले असतील, पण तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून बदल घडवून आणण्याची चर्चा त्याच्या मनात नेहमी चालू होती. जेव्हा त्यांना शाळेत येणाऱ्या समस्यांना सामोरे जावे लागले, तेव्हा त्यांनी तंत्रज्ञानातही एक उपाय शोधला. त्यांच्यासमोर सर्वात मोठे आव्हान होते ते भाषा. म्हणजे जवळजवळ सर्व पुस्तके इंग्रजीत होती. यासाठी डिसले यांनी पुस्तकांचे एक-एक करून मातृभाषेत भाषांतर केले. त्यांनी केवळ भाषांतर केले नाही तर त्यात तंत्रज्ञानाची भर घातली. हे तंत्र QR कोड देणे होते, जेणेकरून विद्यार्थी व्हिडिओ व्याख्यानांना उपस्थित राहू शकतील. तेव्हापासून गावात आणि आसपासच्या परिसरात बालविवाहाचे प्रमाण झपाट्याने कमी झाले आहे.

सोलापूरच्या रणजीतसिंह डिसले यांनी पुढाकार घेऊन महाराष्ट्रातील पुस्तकांमध्ये QR कोड लागू केले. यानंतरही, समस्या थांबल्या नाहीत, परंतु २०१७ मध्ये त्यांनी संपूर्ण अभ्यासक्रम त्याच्याशी जोडला जावा असा प्रस्ताव महाराष्ट्र सरकारला दिला. यानंतर डिसलेंचा हा नावीन्य प्रयोग प्रथम पायलट प्रोजेक्ट म्हणून चालवला गेला. जेव्हा त्याला मोठा प्रतिसाद मिळाला, तेव्हा राज्य सरकारने जाहीर केले की ते राज्यात सर्व श्रेणींसाठी क्यूआर कोड पाठ्यपुस्तके सुरू करणार आहे. आता NCERT ने देखील देशभरातील पुस्तकांसाठी हे जाहीर केले आहे.

QR कोड म्हणजे काय?

क्यूआर कोडचे पूर्ण रूप म्हणजे क्विक रिस्पॉन्स कोड. हे QR कोड बहुतेक वेळा चौरस आकाराचे असतात, ज्यात सर्व माहिती असते. कोणतीही वस्तू, मग ती पुस्तके असो किंवा वर्तमानपत्रे किंवा वेबसाइट, आजकाल प्रत्येकाकडे QR कोड आहे. आपण ते बऱ्याचदा खाद्यपदार्थांच्या दर सूचीच्या आसपास पाहिले असेल. शॉपिंग मॉलमध्ये स्कॅन करून पेमेंट केले जाते. त्याला बारकोडची पुढची पिढी म्हणतात, ज्यामध्ये हजारो माहिती सुरक्षित ठेवली जाते. त्याच्या नावानुसार, ते जलद स्कॅनिंगसाठी कार्य करते.त्यामुळे क्यूआर कोड स्कॅन करून संपूर्ण माहिती लगेच मिळू शकते.

सोलापूर जिल्ह्यातील जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळेचे शिक्षक रणजीतसिंह डीसले यांनी क्यूआर कोडच्या माध्यमातून प्राथमिक शिक्षणात मोठे नावीन्य आणले आहे. आता NCERT ने देखील क्युआर कोड स्वीकारले आहे.

देशभरातील प्राथमिक शाळेतील शिक्षकांसाठी हा एक विशेष आनंदाचा प्रसंग आहे. एक प्राथमिक शाळेचे शिक्षक ज्यांना ग्लोबल पुरस्कार मिळाला आहे. महाराष्ट्रातील रहिवासी रणजीतसिंह डिसले यांना हा दशलक्ष डॉलर्स म्हणजेच सुमारे ७ कोटी ४० लाख रुपयांचा पुरस्कार मिळाला आहे.

हा पुरस्कार काय आहे आणि कोण देते?

वर्के फाउंडेशन या ब्रिटिश स्वयंसेवी संस्थेने हा पुरस्कार दिला आहे. हे पुरस्कार २०१० पासून दिले जात आहेत. वर्के फाउंडेशन वर्ग १ ते १२ पर्यंतच्या शिक्षकांना विशेष प्रशिक्षण देते, जेणेकरून शिक्षकांची कमतरता पूर्ण होईल. दुबईमध्ये राहणाऱ्या भारतीय अब्जाधीश सनी वर्के यांनी ते फाऊंडेशन बनवले आहे.

दरवर्षी हे फाउंडेशन जगभरातील शिक्षकांमधून एक शिक्षक निवडते आणि त्याला जागतिक शिक्षक पुरस्काराने सन्मानित करते. यावेळी हा पुरस्कार भारताच्या रणजीत सिंह डिसले यांना देण्यात आला आहे. पुरस्कार वितरण समारंभ प्रथमच आभासी होता. समारंभ प्रसिद्ध ब्रिटिश अभिनेता स्टीफन फ्रे यांनी आयोजित केला होता.

पुरस्कार जाहीर होताच रणजित डिसले यांनीही घोषणा केली की, सुमारे ७ कोटी रुपयांपैकी फक्त अर्धी रक्कम ठेवणार असल्याचे त्यांनी सांगितले. उर्वरित रक्कम इतर ९ शिक्षकांसह सामायिक करेल जे त्याच्यासह पहिल्या १० यादीत होते. ते म्हणतात की शिक्षक नेहमी देणे आणि वाटणे यावर विश्वास ठेवतात. आम्ही तुम्हाला सांगू की बक्षीस रकमेच्या अर्ध्या वाटपावर, प्रत्येक शिक्षकांचा वाटा ४० हजार पौंड म्हणजे सुमारे ४० लाख रुपये होईल.

ग्लोबल पुरस्कार प्राप्त शिक्षक रणजितसिंह डीसले यांनी बातचीत करताना सांगितले की, परितेवाडीच्या या छोट्याशा शाळेमध्ये आज आपण बदल झालेला पाहत आहोत. हा बदल तंत्रज्ञानाच्या मदतीने झाला असून त्यामुळे शाळेचे रूप बदलून गेले आहे. या मागचा सर्वात महत्त्वाचा भाग जो आहे. तो म्हणजे या शाळेमध्ये चालणारे नाविन्यपूर्ण प्रयोग होय. त्यातील एका महत्त्वाच्या प्रयोगविषयी आपल्याला जाणून घ्यायचे आहे. तो म्हणजे क्युआर कोड होय.

मी जेव्हा या शाळेत शिक्षक म्हणून आलो तेंव्हा या शाळेमध्ये लाईटची सुविधा नव्हती. मुलांना बसण्यासाठी बाकडे नव्हते. एका अशा विपरीत परिस्थितीतून जात असताना मुलांना तंत्रज्ञानाच्या मदतीने शिक्षण देण्यास सुरुवात केली. त्यासाठी मी स्वतःचे व्हिडीओ रेकॉर्डिंग करत असतं व लॅपटॉप च्या मदतीने मुलांना दाखवत असत. हे व्हिडीओ मुलांना अभ्यासासाठी घरी कसे उपयोगी पडतील. यासाठी ते व्हिडीओ पालकांच्या मोबाईल वर पाठवण्यास सुरुवात केली. असे व्हिडीओ पाठवत असताना अडचणी येऊ लागल्या. कधी मोबाईल चा डेटा संपत होता तर कधी फाइल्स उघडत नव्हत्या. या अडचणींवर काय उपाय असू शकतो या विचारात होतो.

त्यावेळी मी बार्शीतील एका दुकानात गेलो होतो. तेथे दुकानदार एका वस्तूवरील बारकोड स्कॅन करत होता. स्कॅन नंतर त्या वस्तूची सर्व माहिती कॉम्प्युटर च्या स्क्रिनवरती आल्याचे पाहायला मिळाले. माझ्या मनात तेथेच विचार आला की, हेच तंत्रज्ञान शिक्षणामध्ये कशा प्रकारे वापरता येईल. त्याप्रमाणे त्यासंबंधीची सर्व माहिती गोळा करून माझ्या शाळेतील २७ मुलांसाठी बारकोड तयार केले. ते स्टीकर्स मुलांच्या पाठ्यपुस्तकावर चिटकून मुलांना त्याचा उपयोग करण्यास सांगितले.

त्यानंतर एक वर्षभर मुलांचा अभ्यास केला. मुलांवर याचा परिणाम अधिक सुलभ दिसून आला. त्यानंतर मी स्वतः बालभारतीला प्रस्ताव दिला की, अशा स्वरूपाची पुस्तके छापावित या करिता प्रशासनाने देखील मोलाचे सहकार्य केले.

तत्कालीन शिक्षण अधिकारी संजय राठोड, मुख्यधिकारी राजेंद्र भारुड यांच्या मदतीने हा प्रस्ताव शासनस्तरी पाठवण्यात आला. शासनाने देखील याची उपयुक्तता लक्षात घेऊन राज्यभरात सर्व पुस्तके अशा स्वरूपात छापण्यास सुरुवात केली. त्यानंतर २०१९ साली NCRT देखील अशा स्वरूपाचा निर्णय घेऊन पुस्तके छापण्यास सुरुवात केली आहे. एका छोट्याशा खेडेगावातील शाळेत सुरुवात झालेल्या बारकोड प्रयोगाची देशपातळीवर,जागतिक स्तरावर दखल घेणे हा पहिलाच प्रसंग म्हणायला हवा. कोरोनाच्या काळात क्युआर कोडचा उपयोग विद्यार्थ्यांना मोठ्या प्रमाणात झाला आहे. हा क्युआर कोडचा प्रवास ग्लोबल टीचर पुरस्काराच्या ज्यूरिना पाठवला. त्यांना हा प्रस्ताव आवडला. शाळेचे मूल्यमापन, मुलाखत आणि शेवटी पुरस्काराची घोषणा झाली.