महान स्थलांतर: नागालँडमधील अमूर फाल्कनने भरलेले आकाश

"त्यांनी त्यांचा मार्ग बदलला आहे, ते जवळ आले आहेत," मला नोव्हेंबरच्या सुरुवातीला एक फोन आला. या वर्षी, बहुप्रतिक्षित स्थलांतरित अमूर फाल्कन्स (Amur falcans) अनेक गटांमध्ये विभागले गेले होते. काहींनी नेहमीप्रमाणे डोयांग व्हॅली (Doyang valley) आणि जलाशयाच्या दूरपर्यंत उड्डाण केले. पण दुसर्‍या कळपाने नागालँडच्या दिमापूर येथील मुख्य विमानतळापासून जवळच्या हाखेझे (Hakhezhe) गावालाकडे मोर्चा वळवला होता.

हा मोठा खंड होता. मी अनेक वर्षांपासून, जगातील पंख असलेल्या रॅप्टर्सचे (winged rafters)सर्वात मोठे स्थलांतर पाहण्यासाठी भेटीची योजना आखत होते. मागील काळात फाल्कन पक्षांचा आवडता थांबा असलेल्या पंगतीला जाण्याचे टाळले होते त्याचे कारण लांबलचक, खडबडीत रस्ते होतं.

दरवर्षी, ऑक्टोबरच्या उत्तरार्धात, सैबेरिया आणि मंगोलियामधील त्यांच्या प्रजनन भूमीतून लाखो हे भव्य छोटे शिकारी बाहेर पडतात. एकत्रितपणे, ते पश्चिमेकडील वाऱ्यावर दक्षिण आफ्रिकेतील त्यांच्या शिकारीच्या ठिकाणी उड्डाण करतात, अरबी समुद्र ओलांडून त्यांच्या शिकार, पंताला ड्रॅगनफ्लायसह (pantala dagonaflies) जातात आणि नागालँडमध्ये पंधरवड्याचा आकस्मिक मुक्काम करतात.

एकदा का मला खात्री झाली की, फाल्कन काहीसे मार्गस्थ रस्त्यांच्या अगदी जवळ आले होते, तेव्हा मी पटकन काही मित्र आणि आमचे मार्गदर्शक, वन्यजीव चित्रपट निर्माते संदेश कदूर यांना एकत्र केले, ज्यांच्या क्रूने रेकी आधीच केली होती. काही तासांनंतर, आमची रॅगटॅग टीम दिमापूर ते हखेळेकडे कुच करत होती, जिथे नवीन छापलेल्या स्वागत बॅनरने ते अमूर फाल्कन्सचे गाव असल्याचे निश्चित झालं होतं.

आता फक्त तीन मिनिटे बाकी आहेत, असा विश्वास आमचे निसर्गतज्ञ हर्ष एच.के. दिला होता, त्याकडे आम्ही अविश्वासाने पाहिल्याप्रमाणे, आकाशातील पहिला काळा ठिपका त्याच्या अंदाजाप्रमाणे प्रत्यक्ष संध्याकाळी 4.15 वाजता दिसला. तेव्हा मला वाटले की, पक्षी मार्गक्रमण करण्यासाठी वापरत असलेल्या जैविक यंत्रणा कोणालाच कसे पूर्णपणे समजत नाहीत; दृष्टी-आधारित मॅग्नेटो-रिसेप्शनच्या सिद्धांतांबद्दल. मग दुसरा फाल्कन आला आणि दहावा. काही मिनिटांतच, अमूर फाल्कनच्या शेकडो-हजारांच्या पक्षांनी आकाश गडद झाले होते.

नेहमी अरुंद वर्तुळात डोकावत, सागवान वृक्षांच्या पंक्तीकडे जात होते ज्यामध्ये ते लवकरच विसावतील. एक मंद किलबिलाट एक मधुर आवाजात (सिम्फनी)मध्ये वाढला कारण पक्षी एकमेकांना संकेत देत होते, कदाचित मध्य-हवेतील टक्कर टाळण्यासाठी ते संदेश देत असावेत. पहिल्या भारावलेल्या ओह आणि आहनंतर, आम्ही फक्त ध्यानस्थ शांततेत उभे राहू शकलो. मान मोडत, पक्ष्यांना त्रास होऊ नये म्हणून आम्ही झाडांच्या सावलीत आदराने वाट पाहत होतो, ते दयाळूपणे आमच्याकडे दुर्लक्ष करत होते. तासाभरात ते सगळं संपलं. पक्षांना आता छतामध्ये स्थिरावून रात्रीच्या अंधारात स्वतःला दुमडून घेतलं होतं.

सकाळी, काल झालेल्या सर्व कृतींची उलटी पुनरावृत्ती होते. आम्ही पहाटे ३ वाजता निघालो,पहाटे उठणाऱ्या फाल्कन पक्षांना पाहण्यासाठी, त्यांनी सोनेरी कलाबाजीच्या चमकदार प्रदर्शनात पहाटेची किरणे हिसकावून घेतली. आता आम्ही आमच्या दुर्बिणीला अधिक पट्ट्या असलेल्या मादी पक्षांपासून, पालकांच्या कॉलर असलेल्या किशोरवयीन पक्षीमुलांपासून वेगळे करण्यासाठी अधिक चांगल्या प्रकारे दुर्बिनीनं पाहू शकतो. रुंदीकरणात, वाढत्या वर्तुळात, ते अन्नाच्या शोधात क्षितिजावरील हिरव्यागार टेकड्यांकडे ते पक्षी आता दिवसभराच्या भ्रमंतीसाठी निघाले होते.

अलविदा, आम्ही आमच्या काळजावर हात ठेवून म्हणालो. हा एक अविस्मरणीय अनुभव होता. या संधीबद्दल आभार मानण्यासाठी बरेच लोक होते, प्रथम आणि मुख्य म्हणजे स्थानिक लोक. पण, बानो हरालू, रोकोहेबी कुओत्सू, रामकी श्रीनिवासन आणि शशांक दळवी यांसारखे संवर्धनकर्ते, ज्यांनी भारताच्या पक्षी संवर्धन इतिहासातील सर्वात मोठी यशोगाथा विणण्यासाठी स्थानिक समुदायांसोबत वर्षानुवर्षे काम केले आहे.

एक दशकापूर्वी, शिकारीच्या प्रदीर्घ परंपरेला अनुसरून, स्थानिक लोक या फाल्कन पक्षांना खाण्यासाठी सापळ्यात अडकवायचे, झाडाच्या शेंड्यांवर मासेमारीची मोठी जाळी वापरत. अल्पावधीतच त्यांनी या पक्ष्यांना सन्मानित राज्याचे पाहुणे म्हणून पाहण्यास सुरुवात केली आहे. या भागातील वाढत्या पर्यावरणीय पर्यटनातून वाढणाऱ्या संधींमुळे फाल्कन पक्षी संरक्षणासाठी समाजाने दाखवलेली सकारात्मक ऊर्जा टिकून राहील, अशी आशा आहे.

ट्रेड-ऑफच्या आर्किटेक्चरमधील हा एक चांगला धडा आहे की नागरिकांना निसर्ग आणि वन्य प्राण्यांचे संवर्धन करण्यासाठी, स्वतःला वाचवण्यासाठी या चळवळीत सक्रियपणे सहभागी व्हावे लागेल.

अजून बरेच काम बाकी आहे. नवीन समुदायांनी या असुरक्षित स्थलांतरित कळपाचे कारभारी होण्यासाठी पुढे आले पाहिजे, कारण पक्षी त्यांच्या निवासस्थानाच्या ऱ्हासामुळे त्यांचे मार्ग बदलतात. विश्वासावर आधारित इको-टुरिझमची जोपासना करावी लागेल, र्हासावर आधारीत नाही. सरकार अर्धवट राहिलेल्या रस्त्यांचे डांबरीकरण पूर्ण करू शकते जेणेकरुन ईशान्य भारतातील सुंदर लँडस्केप ओलांडून प्रवास पर्यटक आणि पक्षी यांच्यासाठी दिशादर्शन वाटेल.

दोन गोलार्धांमध्ये, मैदाने, पर्वत आणि समुद्रांवरील आश्चर्यकारक अमूर फाल्कनच्या संपूर्ण प्रवासाचे दस्तऐवजीकरण करण्यासाठी अधिक संशोधन देखील आवश्यक आहे. फाल्कन कधीपासून भारताला भेट देत आहेत हे आम्हाला माहित नाही, कारण या पक्ष्यांसाठी स्थानिक भाषांमध्ये कोणतीही सांस्कृतिक कलाकृती नाहीत आणि शब्द नाहीत. तंत्रज्ञानामुळे येथे किती पक्षी येतात याचे मोजमाप करण्यात मदत होऊ शकते (आमच्या गटाने हाकेझे येथे 800,000 ते 1 दशलक्ष असा अंदाज लावला आहे, तरीही आमच्याकडे ती संख्या सत्यापित करण्याचा कोणताही मार्ग नाही). अमूर फाल्कन त्याच्या आयुष्यात सरासरी अशा किती प्रवास करतो हे संशोधन कदाचित ठरवू शकेल.

(एक टॅग केलेला पक्षी त्याच्या जन्मस्थानापासून त्याच्या हिवाळ्यातील भूमीपर्यंत आणि मागे सुमा ललरे 20,000 किमीच्या चार फेऱ्या करताना आढळून आले. सर्वात जास्त, आणखी बरेच लोक या रहस्याच्या, सौंदर्याच्या, लवचिकतेशी संबंधित असणे आवश्यक आहे.) असे म्हणतात की जेव्हा आपण उत्सुक असतो,आपण शिकतो, तेव्हा आपल्याला समजते, आपल्यातले प्रेम आपल्याला जपायचे असते. जेव्हा मी घरी परतले, तेव्हा मला असं वाटलं की या मानवी प्रवासामुळेच हवामान बदलातील संकटाचे नैराश्य दुर होईल.

- रोहिणी निलकेणी ह्या शाश्वत जल आणि स्वच्छतेसाठी काम करणाऱ्या अर्घ्यम फाऊंडेशनच्या संस्थापक अध्यक्ष आहेत.