रमाई : बाबासाहेबांच्या रामू

दापोलीच्या वणंदकर धोत्रे यांची कन्या राणीबाई ही सुभेदार रामजी बाबा सपकाळ यांची सून म्हणून आली तेव्हा अवघी ९ वर्षांची होती. साल होते १९०८. बाबासाहेबांचे वय तेव्हा १७ वर्षे. आई-वडिलांचे छत्र हरवलेली. चुलते व मामा यांनी वाढवलेली. शांत, सुस्वभावी. खडतर कष्टाचेच प्राक्तन घेऊन जन्माला आलेली. सुभेदार रामजी बाबांनी तिला रमाबाई हे नाव दिले. बाबासाहेब तिला रामू म्हणत !

गोष्ट परळच्या चाळीतील आहे. बाबासाहेबांना डॉक्टरेट मिळाल्याने त्यांची ओळख आता डॉक्टर बी.आर. आंबेडकर अशी झालेली. आपला नवरा खूप शिकलेला व आता तर डॉक्टर झालेला. पण सदा पुस्तकात काय डोकं घालून बसलेला असतो. पुस्तकांचा लईच नाद या माण्साला. रमाबाई स्वतःची समजूत काढत व हेही दिवस बदलतील असा मनोमन विश्वास बाळगत ओढग्रस्त संसार रेटत राहिल्या.

एका रात्री चाळीतील एका बाईचे दिवस भरत आले व बाळंतपणाच्या कळांनी बाई कासावीस झालेली. शेजारणी जमल्या. रमाबाई देखील त्यातच. थोड्या थोड्या वेळाने त्या बाईच्या खोलीत डोकावून यायच्या. परंपरागत उपचार चालूच होते. इतक्यात रमाबाईंना आठवले - आपला नवरा डॉक्टर आहे ! त्या बाबासाहेबांना म्हणाल्या, अवं ... ती बाय बघांना. तीच दीस भरून आल्यात. लयच कशी कायनूक करतीय. बाबासाहेब पुस्तकातून डोकं वर न काढताच, शांतपणे म्हणाले - मग, मी काय करू ? रमाबाईंनी ते ऐकून घेतले व पुन्हा एकदा त्या बाईकडे एक चक्कर टाकून आल्या. त्या बाईच्या आकांताचे गाऱ्हाणे पुन्हा नवऱ्यापुढे मांडले. बाबासाहेब म्हणाले, मग डॉक्टरांना बोलवा !

रमाबाईंनी बाबासाहेबांकडे आश्चर्याने पाहिले व धीर करून म्हणाल्या - आता कशाला बाहेरचा डॉक्टर बोलवायचा ? तुमीच हैत की डॉक्टर ! ते ऐकताच बाबासाहेबांना एकदम सात मजली हसू फुटले व ते काही क्षण डोळ्यात पाणी येईपर्यंत हसतच राहिले. रमाबाई पार गोंधळून गेल्या. हसणे आवरते घेत बाबासाहेब म्हणाले - रामू, मी तसला डॉक्टर नाही !

मगं वं कसलं डॉक्टर हैत तुम्ही ! रमाबाईं पुढचं ऐकायला अधीर झाल्या होत्या. बाबासाहेब शांतपणे म्हणाले - रामू, अगं मी पुस्तकांचा डॉक्टर आहे ! ते ऐकून रमाबाई मटकन खालीच बसल्या. डोईवर दोन्ही हातांची कमान ठेवून स्वतःशीच पुटपुटल्या - आता गं बाई ! आजवर माण्संच आजारी पडायची. आता पुस्ताकंबी आजारी पडायला लागली की काय ...

रमाबाईंच्या त्या निरागस मूर्तीकडे पहात स्वगत बोलावे तसे बाबासाहेब बोलते झाले. म्हणाले, होय. रामू. होय ! पुस्तके सुद्धा आजारी पडतात ! इथली सर्व पोथ्या-पुस्तके आजारीच आहेत. आजारी मनाच्या माणसांनीच जणू ती लिहिली आहेत ! मला ती सर्व पुस्तके बरी करायची आहेत. त्यांच्यावर उपचार करायचे आहेत. साध्या औषधाने बरी झाली नाहीत तर ... त्यांच्यावर शस्त्रक्रिया करायची आहे. त्यासाठी पुस्तकांचाच दवाखाना उभा करायचा आहे ! मला पुस्तकांसाठी माझे 'राजगृह' बांधायचे आहे !

या 'राजगृहात' आपल्या रामूला घेऊन १९३४च्या फेब्रुवारी महिन्यात बाबासाहेब राहायला आले. 'राजगृहा'चे सुख जेमतेम वर्ष सव्वा वर्षच रमाईला लाभले. २७मे १९३५ला महामानवाच्या या शांत, निगर्वी व शालीन सावलीने 'राजगृहा'तच अखेरचा श्वास घेतला.

शूद्रातिशूद्रांना इथल्या व्यवस्थांनी दोन हजार वर्षे दिलेल्या न्यूनगंडावर बाबासाहेबांनी एकहाती मात केली व आम्हा बहुजनांना या न्यूनगंडातून बाहेर तर काढलेच पण आम्ही अहंगंडाकडे जाऊ नये म्हणून प्रज्ञा, शिल, करुणा व मित्रता यांची दीक्षा दिली. समताभावी लोकशाहीचे स्वप्न असलेले अजोड संविधान दिले.

या संविधानाच्या पानापानांवर रमाईने ओठांत दाबून ठेवलेल्या आसवांच्या सलील सत्वाचे शिंपण आहे ! घरोघरीच्या रमाईंनो, सावित्री - जोतिबांनो, संविधानाच्या पानापानांना समतेच्या स्वप्नांचा गंध आहे. ती समता प्रत्यक्षात आणू तेव्हाच भीम-रमाईचे पांग फिटतील !

- किशोर मांदळे, पुणे