बालमजुरी थांबवण्यासाठी सामाजिक जाणिवेची गरज
हजारो बालमजूर देशाच्या विविध भागातील हॉटेल्स, घरे आणि कारखान्यांमध्ये मजुरी करतात. यामुळे या बालकांचे बालपण हिरावले जाते. बालमजुरी संदर्भातील कायदे आणि यासंदर्भातील उपाय जाणून घ्या विकास परसराम मेश्राम यांच्या या लेखातून…
भूक आणि गरिबी या गोष्टी माणसाला काहीही करायला लावतात कदाचित यामुळेच जगातील प्रत्येक दहाव्या मुलाला खेळण्याच्या आणि शाळेत जाण्याच्या वयात मजूर म्हणून काम करावे लागते. ज्यामुळे त्यांचा आजचे दिवसच नाही तर भविष्यही उद्ध्वस्त होत आहे. बालश्रमिक म्हणून काम करणार्‍या बालकांचा आकडा 16 कोटींच्या आसपास आहे. यापैकी सुमारे 39.4 टक्के (63 दशलक्ष) मुली आणि 60.6 टक्के (97 दशलक्ष) मुले आहेत. नुकतीच आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटना (ILO) आणि युनिसेफने जारी केलेल्या अहवालात ही माहिती समोर आली आहे.
या आकडेवारीवर नजर टाकली तर मुलींपेक्षा जास्त मुले बालमजुरी करत आहेत, पण जर प्रत्येक आठवड्यात मुलींनी घरकामात घालवलेले 21 तास जोडले तर फरक ब-याच सम प्रमाणात दिसून येतो. समस्या एवढीच नाही की यातील जवळपास निम्मी म्हणजे कोटी मुले अशा कामात गुंतलेली आहेत, ज्यामुळे त्यांचे आरोग्य दिवसेंदिवस खराब होत आहे. अशा जोखमीच्या कामांमुळे त्यांच्या शारीरिकच नव्हे तर मानसिक आरोग्यावर परिणाम होत आहे.
बालकामगार प्रतिबंधक दिन दरवर्षी 12 जून रोजी बालमजुरीचा निषेध करण्यासाठी आणि जनजागृती करण्याच्या उद्देशाने साजरा केला जातो. बालश्रम जागरुकता निर्माण करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटनेने 2002 मध्ये जागतिक बालकामगार विरोधी दिन म्हणून साजरा करण्यास सुरुवात केली. संस्थेच्या अंदाजानुसार, जगात 218 दशलक्ष बालकामगार आहेत. एका अंदाजानुसार, भारतात हा आकडा 1 कोटी, 26 लाख 66 हजार 377 वर पोहोचला आहे.
10 ऑक्टोबर 2006 पर्यंत बालकामगारांना धोकादायक आणि गैर-धोकादायक बालकामगार असे वर्गीकरण कोणाला करायचे या संभ्रमात ठेवण्यात आले होते. त्यानंतर 1986 मध्ये या कायद्यात सुधारणा करून ढाबे, घरे आणि हॉटेलमध्ये बालकामगार हा दंडनीय गुन्हा ठरविण्यात आला.
सध्या हजारो बालमजूर देशाच्या विविध भागात हॉटेल्स, घरे, विविध कारखान्यांमध्ये अल्प प्रमाणात काम करून किंवा वेगवेगळ्या व्यवसायात मजूर म्हणून काम करीत असून ही बालकांचे बालपण हीरावल्या जात आहे ,या बालकामगारांना कोणत्या कायद्याची माहिती आहे, नाही यांच्या समोर आपला उदरनिर्वाहाचा प्रश्न सोडवण्यासाठी खूप मोठा आव्हान असतो.
मध्य प्रदेश ते उत्तर प्रदेश, राजस्थान, जम्मू-काश्मीर, तामिळनाडू, महाराष्ट्र, केरळ, आंध्र प्रदेश, आसाम, त्रिपुरा आणि संपूर्ण भारतात, ही मुले मजूर - कार्पेट, दागिने, पितळ आणि काच, विडी उद्योग, हस्तकला, कापूस होजियरी, रेशीम, हातमाग, भरतकाम, विणकाम, रेशीम, लाकूड कोरीव काम, मासे बांधणे, दगड उत्खनन, स्लेट पेन्सिल, चहाचे मळे आणि बाल वेश्याव्यवसाय करताना दिसतात परंतु लहान वयात असे काम करण्यात निष्काळजीपणामुळे त्यांना अनेक आजारांचा धोका निर्माण होतो. एका अभ्यासात असे आढळून आले की बालमजुरीमध्ये गुंतलेली सर्व मुले एकतर अशिक्षित असतात किंवा त्यांनी त्यांचा अभ्यास सोडला होता.यापैकी बहुतांश मुले आजारी असल्याचे आढळून आले आणि अनेक मुले ड्रग च्या आहारी जातात .
खरे तर बालमजुरी निर्मूलनाचा उपाय म्हणून सरकारने 1979 मध्ये गुरुपद स्वामी समितीची स्थापना केली होती. त्यानंतर बालमजुरीशी संबंधित सर्व समस्यांचा अभ्यास करून गुरुपाद स्वामी समितीने शिफारशी मांडली, ज्यामध्ये गरिबी हे बाल मजुरीचे मुख्य कारण म्हणून पाहिले गेले आणि धोकादायक भागात बालमजुरीवर बंदी घालावी, अशी सूचना करण्यात आली. बालमजुरी करणाऱ्या मुलांच्या समस्या सोडवण्यासाठी बहुआयामी धोरणाची गरजही समितीने व्यक्त केली.
1986 मध्ये, समितीच्या शिफारशीवर आधारित, बालकामगार प्रतिबंध नियमन कायदा अस्तित्वात आला, ज्यामध्ये विशेष धोकादायक व्यवसायांमध्ये मुलांच्या रोजगाराच्या अटी आणि इतर श्रेणींसाठी प्रक्रिया आणि कामाच्या अटी निर्धारित केल्या गेल्या. त्यानंतर, 1987 मध्ये, धोकादायक व्यवसाय आणि प्रक्रियांमध्ये गुंतलेल्या मुलांच्या पुनर्वसनावर लक्ष केंद्रित करण्याच्या गरजेवर भर देऊन, बालमजुरीवर विशेष धोरण तयार करण्यात आले. ऑक्टोबर 1990 मध्ये न्यूयॉर्कमध्ये या विषयावर जागतिक शिखर परिषद आयोजित करण्यात आली होती, ज्यामध्ये 151 राष्ट्रांचे प्रतिनिधी यांनी बालमजुरी आणि गरिबी, कुपोषण आणि उपासमारीचे बळी ठरले होते. जगभरात चर्चा झाली.
भारतीय संविधानात सुध्दा बालकांच्या विकासाची तरतूद करण्यात आली मूलभूत अधिकार आणि धोरण निर्देशांनुसार -
1 कलम 24- 14 वर्षांखालील कोणत्याही मुलाला कोणत्याही कारखान्यात किंवा खाणीत काम करण्यासाठी किंवा कोणत्याही धोकादायक कामात कामावर ठेवता येणार नाही.
2 कलम 39- इ - राज्याने आपली धोरणे अशा प्रकारे ठरवली पाहिजेत की कामगार, पुरुष आणि स्त्रिया यांचे आरोग्य आणि क्षमता संरक्षित केली जाऊ शकते, लहान वयापासूनच मुलांचे शोषण होऊ नये
3 कलम 39- - मुलांना निरोगी, मुक्त आणि प्रतिष्ठित स्थितीत विकसित होण्याच्या संधी आणि सुविधा दिल्या जातील आणि बालपण आणि तरुणपणाच्या भौतिक अत्याचारापासून त्यांचे संरक्षण केले जाईल.
4 राज्यघटना (कलम 45) लागू झाल्यापासून 10 वर्षांच्या आत 14 वर्षांपर्यंतच्या सर्व मुलांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण देण्याचा प्रयत्न करेल.
बालमजुरी प्रतिबंध साठी बाल कामगार कायदे
1 ) बालकामगार प्रतिबंध आणि नियमन कायदा 1986 - या कायद्यानुसार, 13 व्यवसाय आणि 57 प्रक्रियांमध्ये रोजगार 14 वर्षांखालील मुलांच्या जीवनासाठी आणि आरोग्यासाठी हानिकारक आहे.
2) कारखाना कायदा 1948 - हा कायदा 14 वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या मुलांना कामावर ठेवण्यास प्रतिबंधित करतो. त्यानुसार, 15 ते 18 वर्षे वयोगटातील किशोरवयीन मुलांना अधिकृत डॉक्टरांचे फिटनेस प्रमाणपत्र असेल तरच त्यांना कोणत्याही कारखान्यात काम करता येईल. यासोबतच या कायद्यात १४ ते १८ वयोगटातील मुलांसाठी दररोज साडेचार तासांचा कामाचा कालावधी ठेवण्याबरोबरच त्यांच्या रात्री कामावरही बंदी घालण्यात आली आहे.
3) भारतातील बालमजुरीविरुद्धच्या कारवाईत महत्त्वपूर्ण न्यायालयीन हस्तक्षेप 1996 च्या सर्वोच्च न्यायालयाच्या निकालातून आला आहे ज्यामध्ये फेडरल आणि राज्य सरकारांना धोकादायक प्रक्रिया आणि व्यवसायांमध्ये काम करणार्‍या मुलांना ओळखणे, या व्यवसायातून बाहेर काढून टाकणे आणि त्यांना गुणवत्तापूर्ण शिक्षण प्रदान करणे आवश्यक आहे.
बालमजुरी निर्मूलनात प्रगती झाली नाही असे नाही. 2000 पासून ते सातत्याने कमी होत होते. मात्र गेल्या 20 वर्षात बालकामगारांची संख्या वाढण्याची ही पहिलीच वेळ आहे. आकडेवारीनुसार, 2000 मध्ये सुमारे 246 दशलक्ष मुले बालमजुरी करत होते. त्यापैकी 17 कोटींहून अधिक मुले धोकादायक कामात गुंतलेली होती.
बालकामगारांची ही संख्या 2004 मध्ये 222 दशलक्ष, 2008 मध्ये 215 दशलक्ष, 2012 मध्ये 168 दशलक्ष आणि 2016 मध्ये 152 दशलक्ष इतकी कमी झाली, यापैकी सुमारे 73 दशलक्ष मुले धोकादायक कामात गुंतलेली आहेत. परंतु 2020 च्या आकडेवारीनुसार, बालकामगारांची ही संख्या 84 लाखांच्या वाढीसह 160 दशलक्ष झाली आहे, म्हणजे जगातील सुमारे 9.6 टक्के मुले बालमजुरी करत आहेत. कोणते बालक कोणत्या कामात गुंतले आहे, यावर लक्ष दिले तर असे आढळून आले आहे की 70 टक्क्यांहून अधिक बालमजूर शेतीमध्ये गुंतलेली आहेत, ज्यांची एकूण संख्या सुमारे 112 दशलक्ष आहे. आणि सेवा क्षेत्रातील 19.7 टक्के मुले आणि 5 ते 17 वर्षे वयोगटातील 10.3 टक्के मुले कारखाने, खाणी आणि इतर उद्योगांमध्ये काम करतात.
कोविड-19 मुळे निर्माण झालेले आर्थिक संकट यामुळे 2022 पर्यंत आणखी 89 लाख मुलांना बालमजुरीच्या दलदलीत ढकलेल असून , ज्यामुळे त्यांचे भविष्य धोक्यात येऊ शकते. तर 2022 पर्यंत बालकामगारांचा हा आकडा 206 दशलक्षांपर्यंत जाऊ शकतो असा अंदाज आहे. बालमजुरांच्या संख्येत सर्वात मोठी वाढ उप-सहारा आफ्रिकेत दिसून आली आहे, जिथे वाढती लोकसंख्या, गरिबी आणि आर्थिक संकट आणि सामाजिक संरक्षणाचा अभाव यामुळे 2016 ते 2020 पर्यंत 16 दशलक्ष अधिक मुलांना बालमजुरीमध्ये भाग पाडण्यात आले आहे. उप-सहारा आफ्रिकेत, पाच ते १७ वयोगटातील जवळजवळ एक चतुर्थांश मुले आधी बालमजुरीमध्ये गुंतलेली आहेत. तर युरोपमध्ये हे प्रमाण ५.७ टक्के, दक्षिण आशियामध्ये ४.९ टक्के आणि उत्तर अमेरिकेत ०.३ टक्के आहे.
त्याचप्रमाणे बालमजुरीतील शहरी-ग्रामीण विषमताही स्पष्टपणे दिसून येते. जिथे ग्रामीण भागात राहणारी सुमारे 13.9 टक्के मुले बालमजुरीमध्ये गुंतलेली आहेत, तर शहरी भागात ही संख्या 4.7 टक्के आहे. याचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे शेती क्षेत्रात मजूर म्हणून काम करणाऱ्या मुलांची संख्या. त्याच वेळी, सुमारे 72.1 टक्के मुले त्यांच्या कौटुंबिक कामात मदत करत आहेत.पालकांना मदत करण्यासाठी मुलं वेगवेगळ्या कामात गुंतलेली असतात. त्याचबरोबर मुलींवर घरगुती आणि शेतीची कामे करण्याचा दबाव वाढला आहे. यातील बहुतांश बालकामगार शिक्षणापासून वंचित आहेत. 5 ते 11 वयोगटातील एक चतुर्थांश पेक्षा जास्त मुले आणि 12 ते 14 वयोगटातील एक तृतीयांश पेक्षा जास्त मुले ज्यांना बालमजुरी करण्यास भाग पाडले जाते ते शाळेत जात नाहीत.
आंतरराष्ट्रीय श्रमिक संगठन आयएलओ आणि युनिसेफने जारी केलेल्या आणखी एका अहवालात, कोविड-19 आणि बालकामगार: अ टाइम ऑफ क्रायसिस मध्ये कोविड-19 मुळे बालकामगारांच्या संख्येत वाढ होण्याची शक्यता वर्तवण्यात आली होती. इतकेच नाही तर अहवालानुसार जी मुले आधीच बालकामगार आहेत, त्यांना हे संकट दीर्घकाळ काम करण्यास भाग पाडेल. यासह, त्यांना अस्वच्छ परिस्थितीत काम करण्यास भाग पाडले जाईल, ज्यामुळे त्यांचे आरोग्य खराब होईल.अहवालानुसार, जगातील 400 दशलक्ष लोकांपैकी 55 टक्के लोकांकडे या आर्थिक संकटाचा सामना करण्यासाठी कोणताही पर्याय नाही. हे संकट दीर्घकाळ राहिल्यास हे लोक या संकटाचा सामना करू शकणार नाहीत. त्याच वेळी, 242 दशलक्ष नोकऱ्या गमावल्या जातील असा अंदाज व्यक्त केला जात आहे . जर सामान्य मजूर आणि कामगार पाहिले तर त्यांचे एकूण नुकसान 136.2 लाख कोटी रुपयांपर्यंत असू शकते. अशा स्थितीत या कुटुंबाचा उदरनिर्वाह कसा होणार, हा भविष्यात मोठा प्रश्न असणार आहे.
सरकारने आणि स्वयंसेवी संस्था नी इतके प्रयत्न करूनही बालमजुरीचे पूर्णपणे उच्चाटन झालेले नाही. पण आता वेळ आली आहे त्या धोरणांमधील बदलांची जी एकतर बालमजुरी ओळखू शकतात आणि त्यासाठी योग्य आणि आवश्यक निकष लावू शकतात जेणेकरुन समाजात सामाजीक जाणिव विकसीत झाली तरच बालमजुरी वर आळा घालता येवू शकतो .
विकास परसराम मेश्राम मु+पो,झरपडा ता अर्जुनी मोरगाव जिल्हा गोदिया मोबाईल नंबर 7875592800
