बेसुमार वृक्षतोडीमुळे सावलीदार वृक्षात प्रचंड घट

नवीनएका संशोधनात असे आढळून आले आहे की, गेल्या दशकात भारतीय शेतातून लाखो मोठी झाडे गायब झाली आहेत, ज्यामुळे पर्यावरण आणि शेती पद्धतींवर होणाऱ्या परिणामाबद्दल चिंता निर्माण झाली आहे. 2010 ते 2018 या कालावधीत अनेक क्षेत्रांमध्ये शेतजमिनीतील निम्म्याहून अधिक मोठी झाडे नष्ट झाल्याचे संशोधकांनी नमूद केले.2010 ते 2018 या कालावधीत अनेक क्षेत्रांमध्ये शेतजमिनीतील निम्म्याहून अधिक मोठी झाडे नष्ट झाल्याचे संशोधकांनी नमूद केले.

नेचर सस्टेनेबिलिटी जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या 'गेल्या दशकात भारतातील मोठ्या शेतजमिनीवरील झाडांची तीव्र घट' या पेपरमध्ये 2010 ते 2022 पर्यंतच्या उपग्रह प्रतिमांचे विश्लेषण करण्यात आले आहे.

या अभ्यासात मध्य भारतातील विशेषत: महाराष्ट्र आणि तेलंगणातील क्षेत्रे गायब होणाऱ्या झाडांचे हॉटस्पॉट म्हणून ओळखली गेली. 2011 ते 2018 दरम्यान या भागात सुमारे 2.5 दशलक्ष झाडे नष्ट झाली.

एकट्या 2018 आणि 2022 दरम्यान सुमारे 67 चौरस मीटरच्या मुकुट आकाराची 5 दशलक्षाहून अधिक मोठी झाडे (5.6 दशलक्ष तंतोतंत) शेतजमिनीतून गायब झाली. हे त्रासदायक आहे कारण सामाजिक-इकोलॉजिकल फायदे प्रदान करण्यात कृषी वने महत्त्वाची भूमिका बजावतात. महुआ, नारळ, सांगरी, कडुनिंब, बाभूळ, शिशम, जामुन, भाजीपाला हमिंगबर्ड, करोई आणि फणस यांसारखी झाडे फळे, इंधन लाकूड, रस, औषध, पालापाचोळा, फायबर, चारा आणि लाकूड जनावरांसाठी आणि मानवी वापरासाठी देतात.

एका उदाहरणाचा दाखला देत संशोधकांनी सांगितले की, कडुलिंबाची झाडे उंच वाढू शकतात, 20 मीटर व्यासापर्यंत छत असू शकतात आणि शेकडो वर्षे जगू शकतात.गेल्या काही वर्षांत ज्या पद्धतीने शेतीच्या पद्धती बदलत आहेत, ते केवळ पर्यावरणासाठीच नव्हे तर शेतकऱ्यांसाठीही खुप चिंताजनक धोकादायक बदल आहे. वड,कडुनिंब, शीशम,अर्जुन, मोह , पिंपळ,यांसारखी सावलीची झाडे शेतातून गायब होणे हा अशाच बदलांपैकी एक आहे. ही झाडे पर्यावरणासाठी तसेच शेतासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहेत, तरीही त्यांच्या निगराणीकडे, जोपासना साठी पुरेसे लक्ष दिले जात नाही. झाडांबरोबरच त्यांच्याशी निगडीत सांस्कृतिक परंपराही लोप पावत आहेत.

कोपनहेगन विद्यापीठातील संशोधकांनी नुकत्याच नेचर सस्टेनेबिलिटी या जर्नलमध्ये प्रकाशित केलेल्या धक्कादायक निष्कर्षांनी भारतातील वृक्षांच्या चिंताजनक घटतेवर प्रकाश टाकला आहे. कडुनिंब, जामुन , पिंपळ,वड,आणि शिशमसह जवळपास 53 लाख झाडे गेल्या पाच वर्षांत भारतीय शेतातून गायब झाली आहेत. किंबहुना, धानाचे उत्पादन वाढवण्यासाठी शेतकरी या झाडांना अडथळे मानून ते वेगाने दूर करत आहेत. हे उल्लेखनीय आहे की संशोधकांनी भारतीय शेतात उपस्थित असलेल्या 60 कोटी झाडांचा नकाशा मान चित्र तयार केला आहे. त्यानुसार, भारतातील जंगले आणि शेतजमिनी यांच्यातील फरक फारसा स्पष्ट नाही, परंतु या जमिनीच्या वापरामध्ये गेल्या पाच वर्षांत उपस्थित असलेल्या झाडांचा मोठा भाग समाविष्ट नाही, जे शहरी भागात विखुरले गेले होते. संशोधकांच्या मते, देशात प्रति हेक्टर 0.6 सरासरी झाडांची नोंद झाली. उत्तर-पश्चिम भारतातील राजस्थान आणि दक्षिण मध्य प्रदेशात त्यांची सर्वाधिक घनता नोंदवली गेली आहे. येथे झाडांची उपस्थिती 22 टक्क्य़ांपर्यंत नोंदवण्यात आली. अभ्यासादरम्यान या झाडांचे बारकाईने निरीक्षण करण्यात आले. हे प्रचंड वृक्ष मध्य भारतात विशेषतः महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणात आढळतात. 2010-11 मध्ये मॅप केलेली सुमारे 11 टक्के मोठी सावलीची झाडे 2018 पर्यंत गायब झाली होती. तथापि, या कालावधीत, अनेक हॉटस्पॉट्सचीही नोंद करण्यात आली होती जिथे शेतातील अर्धी (50 टक्के) झाडे गायब झाली होती. देशाच्या 56 टक्के जमीनीत शेती योग्य आहे आणि फक्त 20 टक्के जमीन ही वनाच्छादित आहे, हे खुप चिंताजनक आहे. भव्य सावलीदार छायादार वृक्ष म्हणून प्रकाश महुआ, सावलीच्या झाडांची लागवड करणं आवश्यक आहे कारण जलवायु परीवर्तन, उष्णता यांचा समतोल राखण्यासाठी हे सावलीदार वृक्ष महत्त्वाची भूमिका बजावतात

कृषी क्षेत्राची हिरवळ टिकवून ठेवण्याची आणि त्याचा विस्तार करण्याची लक्षणीय क्षमता या वृक्षात आहे. तथापि, सावलीची झाडे काढून ही क्षमता पद्धतशीरपणे कमी केली जात आहे, जी केवळ उष्णतेपासून आराम देण्यासाठीच नव्हे तर जैवविविधता राखण्यासाठी आणि हवामान स्थिर ठेवण्यासाठी देखील महत्त्वपूर्ण आहेत. जंगलतोडीचे परिणाम आधीच स्पष्ट आहेत. शहरी भाग त्यांच्या नैसर्गिक सावलीपासून वंचित असून कडक उन्हात होरपळत आहेत. पर्यावरणीय समतोल राखण्यात, शेतीची शाश्वतता सुनिश्चित करण्यात आणि सार्वजनिक आरोग्याचे रक्षण करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावत असतानाही सावलीची झाडे नष्ट करणे मूर्खपणाचे ठरेल. ते पक्षी, कीटक आणि इतर वन्यजीवांच्या अनेक प्रजातींसाठी निवासस्थान प्रदान करतात. त्यांची मुळे जमिनीची धूप रोखण्यास, जमिनीची सुपीकता टिकवून ठेवण्यास आणि पाण्याचे संरक्षण करण्यास मदत करतात. ही झाडे तोडून आपण केवळ तात्काळ पर्यावरणालाच विस्कळीत करत नाही तर जमिनीची दीर्घकालीन टिकावही धोक्यात आणत आहोत.

त्याचबरोबर बर्फ जास्त प्रमाणात वितळल्याने समुद्र किनाऱ्यावर वसलेली शहरे बुडण्याची भीती होती. प्रदूषणामुळे निर्माण होणाऱ्या वायूंमधून कार्बन डाय ऑक्साईडचे जास्त प्रमाणात श्वास घेतल्याने मानव आजारांना बळी पडत आहेत. तरीही त्यांच्या देखरेखीकडे पुरेसे लक्ष दिले जात नाही. झाडांबरोबरच त्यांच्याशी निगडीत सांस्कृतिक परंपराही लोप पावत आहेत. आता त्यांच्या प्रस्थापित परंपरेनुसार पूजा केली जात नाही आणि सावनचे झूलेही घेतले जात नाहीत. याशिवाय सावलीची झाडे अंदाधुंदपणे कापल्याने कृषी पद्धतींमध्ये अल्पकालीन विचारही दिसून येतो पणं पिकांच्या वाढीव उत्पादनामुळे तात्काळ फायदे होत असले तरी दीर्घकालीन पर्यावरणीय गंभीर परिणाम दिसत असून मातीची धूप, जैवविविधता नष्ट होणे आणि हवामान बदलाच्या वाढत्या समस्या हे काही गंभीर परिणाम आहेत ज्यांचे भविष्यातील पिढ्यांना सामोरे जावे लागेल. या संकटाचा सामना करण्यासाठी, लोकांना कृषी वनीकरण पद्धतींचा अवलंब करण्यास प्रोत्साहित केले पाहिजे जे या झाडांना त्यांच्या शेती प्रणालीमध्ये समाहित करतात. शाश्वत पद्धतींचा अवलंब करण्यास इच्छुक शेतकऱ्यांना आर्थिक आणि तांत्रिक सहाय्य प्रदान करून सावलीच्या झाडांचे संवर्धन आणि लागवड करण्यास सरकारी धोरणांनी प्रोत्साहन दिले पाहिजे. वाढत्या तापमानानंतरही शहरे राहण्यायोग्य राहतील याची खात्री करण्यासाठी, शहरी नियोजनाने सावलीदार हिरव्या जागांना प्राधान्य दिले पाहिजे.

भारतीय शेतातून सावलीची झाडे गायब होणे ही एक गंभीर समस्या आहे ज्याकडे त्वरित लक्ष देण्याची गरज आहे. मानवी जीवनाची कल्पना झाडांशिवाय अपूर्ण आहे. झाडे आपल्याला केवळ शुद्ध हवाच देत नाहीत तर आपल्याला निरोगी फळे, फुले, लाकूड, साल आणि पाने आणि प्रभावी औषधे देखील देतात.परंतु संशोधकांनी सांगितले की, गेल्या जनगणनेनुसार, भारतातील ८६ टक्क्यांहून अधिक शेतकरी अल्पभूधारक आहेत, त्यांच्याकडे दोन हेक्टरपेक्षा कमी जमीन आहे, त्यापैकी ६७ टक्के शेतकरी एक हेक्टरपेक्षा कमी आहेत. अशा परिस्थितीत, वृक्ष त्यांच्या उपजीविकेसाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.2010 ते 2022 या कालावधीत मोठ्या शेतजमिनीतून झाडे गायब झाल्याचे निष्कर्ष केवळ ठळकपणे मांडतात, असे या अभ्यासात म्हटले आहे.