तापमान वाढीचा आक्राळविक्राळ चेहरा, आरोग्य, अन्नसुरक्षा आणि जीवन धोक्यात
जागतिक तापमानवाढ ही केवळ पर्यावरणीय समस्या नसून, ती मानवजातीच्या अस्तित्वाला आव्हान देणारी एक जटिल आणि भयावह संकट आहे. गेल्या काही दशकांमध्ये औद्योगिकीकरण, जंगलतोड, जीवाश्म इंधनांचा अतिवापर आणि मानवी कृतींमुळे हरितगृह वायूंचे (ग्रीनहाऊस गॅसेस) उत्सर्जन झपाट्याने वाढले आहे. यामुळे पृथ्वीच्या सरासरी तापमानात सातत्याने वाढ होत आहे, ज्याचे परिणाम आता सर्वत्र दिसू लागले आहेत. तापमानवाढीमुळे आरोग्य, अन्नसुरक्षा आणि एकूणच मानवी जीवनावर गंभीर परिणाम होत आहेत.
तापमानवाढीमुळे मानवी आरोग्यावर थेट आणि अप्रत्यक्ष असे दोन्ही प्रकारचे परिणाम होत आहेत. सर्वप्रथम, उष्णतेच्या लाटा (हीटवेव्हज) हा तापमानवाढीचा सर्वात स्पष्ट परिणाम आहे. उष्णतेच्या लाटांमुळे उष्माघात (हीटस्ट्रोक), निर्जलीकरण (डिहायड्रेशन) आणि हृदयविकारांचा धोका वाढतो. विशेषतः वृद्ध, लहान मुले आणि आधीच आजारी असलेल्या व्यक्ती या लाटांचा सर्वाधिक बळी ठरतात. तापमानवाढीमुळे हवामान बदलते, ज्यामुळे डासांद्वारे पसरणारे रोग जसे की डेंग्यू, मलेरिया आणि झिका विषाणू यांचा प्रसार वाढतो. उष्ण आणि दमट हवामान डासांच्या प्रजननासाठी अनुकूल असते. यामुळे ग्रामीण आणि शहरी भागांमध्ये संसर्गजन्य रोगांचे प्रमाण वाढत आहे. वायू प्रदूषण आणि तापमानवाढ यांचा एकमेकांशी जवळचा संबंध आहे. हरितगृह वायूंमुळे हवेची गुणवत्ता खालावते, ज्यामुळे श्वसनाचे विकार, दमा आणि फुफ्फुसांचे आजार वाढतात. विशेषतः शहरी भागांमध्ये, जिथे वाहनांचे उत्सर्जन आणि औद्योगिक प्रदूषण आधीच जास्त आहे, तिथे हवेची गुणवत्ता धोकादायक पातळीवर आहे.
तापमानवाढीमुळे मानसिक आरोग्यावरही परिणाम होत आहे. नैसर्गिक आपत्ती जसे की पूर, चक्रीवादळ आणि दुष्काळ यांचे प्रमाण वाढल्याने लोकांमध्ये तणाव, चिंता आणि नैराश्य वाढत आहे. विशेषतः ग्रामीण भागातील शेतकरी, ज्यांचे जीवन शेतीवर अवलंबून आहे, दुष्काळ आणि पीक नुकसानीमुळे आत्महत्येसारखे टोकाचे पाऊल उचलत आहेत. भारतात, शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांचे प्रमाण गेल्या काही वर्षांत चिंताजनकरीत्या वाढले आहे, तापमानवाढीमुळे अन्नसुरक्षा हा आणखी एक गंभीर मुद्दा समोर आला आहे. शेती ही भारतासारख्या देशांमध्ये अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे, परंतु हवामान बदलामुळे शेतीवर विपरीत परिणाम होत आहे. तापमानवाढीमुळे पिकांचे उत्पादन कमी होत आहे, कारण अनेक पिकांना विशिष्ट तापमान आणि पाण्याची आवश्यकता असते. उदाहरणार्थ, गहू आणि तांदूळ यासारखी प्रमुख पिके उष्णतेमुळे कमी उत्पादन देत आहेत. तसेच, अनियमित पाऊस आणि दुष्काळ यामुळे शेतकऱ्यांना पिकांचे नियोजन करणे कठीण झाले आहे.
याशिवाय, तापमानवाढीमुळे मातीची सुपीकता कमी होत आहे. मातीतील सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण कमी होत असल्याने जमिनीची उत्पादकता घटत आहे. समुद्राच्या पाण्याच्या पातळीत वाढ झाल्याने किनारी भागातील शेतजमिनी खारट होत आहेत, ज्यामुळे तिथे शेती करणे अशक्य होत आहे.
तापमानवाढीमुळे मासेमारीवरही परिणाम होत आहे. समुद्रातील तापमानात वाढ झाल्याने माशांच्या प्रजातींची संख्या आणि उपलब्धता कमी होत आहे. यामुळे मच्छीमारांचे उत्पन्न कमी होत आहे आणि मासे हा प्रथिनांचा प्रमुख स्रोत असलेल्या समुदायांना अन्नसुरक्षेचा प्रश्न भेडसावत आहे. याशिवाय, नैसर्गिक आपत्ती जसे की चक्रीवादळ आणि पूर यामुळे शेतजमिनी आणि पिकांचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान होते, ज्यामुळे अन्नधान्याची टंचाई निर्माण होते.
तापमानवाढीमुळे मानवी जीवनाच्या सर्वच पैलूंवर परिणाम होत आहे. सर्वप्रथम, नैसर्गिक आपत्तींच्या वाढत्या वारंवारतेमुळे लाखो लोकांचे स्थलांतर होत आहे. पूर, दुष्काळ आणि चक्रीवादळांमुळे लोकांना आपले घरदार सोडून सुरक्षित ठिकाणी जावे लागत आहे. यामुळे हवामान निर्वासित (क्लायमेट रेफ्युजीज) ही एक नवी समस्या उद्भवली आहे. हे निर्वासित अनेकदा आर्थिक आणि सामाजिकदृष्ट्या कमकुवत असतात, ज्यामुळे त्यांचे पुनर्वसन हा एक मोठा प्रश्न आहे.
तसेच तापमानवाढीमुळे जैवविविधतेवरही गंभीर परिणाम होत आहे. अनेक प्रजातींचे अधिवास नष्ट होत आहेत, ज्यामुळे त्यांचे अस्तित्व धोक्यात आहे. उदाहरणार्थ, ध्रुवीय अस्वले, पेंग्विन आणि काही मासे यांच्या प्रजाती विलुप्त होण्याच्या मार्गावर आहेत. जैवविविधतेचा हा ऱ्हास मानवी जीवनावरही परिणाम करतो, कारण अन्नसाखळी आणि पर्यावरणीय संतुलन यावर त्याचा थेट परिणाम होतो.भारतातील तापमान वाढीमुळे हवामान शास्त्रज्ञ, पर्यावरण तज्ज्ञ आणि पर्यावरणप्रेमी चिंतेत आहेत. देशभरातील तापमान ३८.९ अंश सेल्सिअस ते ४० अंश सेल्सिअसच्या दरम्यान पोहोचले असून, यंदाच्या वर्षातील ही सर्वात भीषण उष्णता असल्याचे संकेत मिळाले आहेत. अनेक राज्यांमध्ये उष्णतेच्या लाटांचा आणि उष्ण रात्रींच्या परिणामांचा धोका वाढत आहे. भारतीय हवामान विभागाने अंदाज वर्तवला आहे की, यंदाच्या उन्हाळ्यात उत्तर-पश्चिम भारतात विक्रमी उष्णतेचे दिवस राहतील. यावेळी उष्णतेच्या लाटेचे दिवस दुप्पट होण्याची शक्यता असून, उन्हाळा सामान्यपेक्षा अधिक तीव्र जाणवण्याचा इशारा देण्यात आला आहे.
२०२४ मध्ये उन्हाळ्याच्या कालावधीत उष्णतेच्या लाटांचे सर्वाधिक दिवस नोंदवले गेले, जे गेल्या १४ वर्षांतील सर्वोच्च होते. फेब्रुवारी २०२४ हा १९०१ नंतरचा सर्वात उष्ण फेब्रुवारी ठरला. विशेष म्हणजे, फेब्रुवारीनंतर प्रथमच गोवा आणि महाराष्ट्रात उष्णतेच्या लाटांचे प्रमाण वाढले आहे. हिल स्टेशन्सबाबत बोलायचे झाल्यास, उत्तराखंडमध्ये मार्चच्या मध्यातच उष्णता जाणवू लागली आहे. याठिकाणी दिवसाचे तापमान २४ ते २८ अंश सेल्सिअसच्या दरम्यान राहू लागले, जे पूर्वी एप्रिलच्या पहिल्या आठवड्यानंतर होत असे. कुमाऊँ भागातील हिल स्टेशन्समध्ये सध्या रात्री थोडीशी थंडी जाणवत असली तरी दिवसा तापमान वाढल्यामुळे उष्णतेची तीव्रता जाणवत आहे.
पश्चिम आणि मध्य भारतातही सामान्यपेक्षा जास्त उष्णतेचे दिवस अपेक्षित आहेत. जर येत्या काही दिवसांत हा कल कायम राहिला, तर २०२५ हे वर्ष २०२४ पेक्षाही अधिक उष्ण ठरण्याची शक्यता आहे. जागतिक हवामान संघटनेने अलीकडेच सादर केलेल्या अहवालानुसार, २०२३ मध्ये कार्बन डायऑक्साइडची पातळी गेल्या आठ लाख वर्षांतील सर्वोच्च नोंदवली गेली आहे. विशेष म्हणजे, २०१५ ते २०२४ या दहा वर्षांमध्ये सर्वाधिक उष्ण वर्षे नोंदवली गेली आहेत. २०२३ मध्ये कार्बन डायऑक्साइडची पातळी ४२० पीपीएमपर्यंत पोहोचली, जी २०२२ च्या तुलनेत २.३ पीपीएमने जास्त आहे. ही वाढ वातावरणातील सुमारे ३,२७,६०० कोटी टन कार्बन डायऑक्साइडच्या उपस्थितीच्या समतुल्य आहे.
शहरी भागांमध्ये उष्णतेचा परिणाम अधिक तीव्रतेने जाणवतो. शहरांतील काँक्रिट संरचना दिवसभर उष्णता शोषून घेतात व रात्री ती सोडतात, परिणामी 'उष्मा बेट' परिणाम अधिक तीव्र होतो. उंच इमारती हवेसोबतच्या नैसर्गिक वहनाला अडथळा आणतात. यामुळे तापमान आणि आर्द्रतेच्या वाढीचा आरोग्यावर गंभीर परिणाम होतो, शरीरातील थंडपणा टिकवण्याची प्रक्रिया विस्कळीत होते.
चिंतेची बाब म्हणजे, यंदा 'ला नीना' देखील तीव्र उष्णतेपासून दिलासा देण्यास असमर्थ ठरेल. साधारणपणे 'ला नीना'मुळे प्रशांत महासागराचे तापमान थंड होते आणि जगभरात थोडकासा गारवा निर्माण होतो. मात्र, हवामान बदलामुळे 'ला नीना'चा प्रभावही कमी होत चालला आहे. आयआयटी मुंबई आणि आयआयटी गांधीनगरच्या शास्त्रज्ञांच्या मते, जागतिक तापमान वाढल्याने 'ला नीना' देखील अपेक्षित शीतलता आणू शकणार नाही. परिणामी, उष्णतेच्या लाटांचा कालावधी अधिक वाढण्याची शक्यता आहे.
यामुळे उन्हाळ्याचा कालावधी वाढण्याची शक्यता असून, वृद्ध आणि लहान मुलांच्या आरोग्यावर गंभीर परिणाम होण्याची भीती आहे. याशिवाय, मान्सूनच्या स्वरूपातही बदल घडून येऊ शकतो. वाढत्या उष्णतेचा परिणाम फक्त आरोग्यावरच नव्हे तर कामगार वर्गावर आणि उद्योगांवरही जाणवेल. गेल्या वर्षी उष्णतेच्या लाटांमुळे ४० हजारांहून अधिक रुग्ण नोंदवले गेले आणि सुमारे ७३३ लोकांचा मृत्यू झाला.
अत्यधिक उष्णतेमुळे भारत २०३० पर्यंत वार्षिक ५.८ टक्के कामाचे तास गमावू शकतो, असे भाकीत वर्तवले गेले आहे. याचा सर्वाधिक फटका मजूर, शेतकरी आणि कारखान्यांतील कामगारांना बसेल. तसेच, अन्नधान्याच्या उत्पादनावरही याचा विपरीत परिणाम होण्याची शक्यता आहे.हिमनद्या वितळत चालल्यामुळे संपूर्ण प्राणीजगत संकटात सापडले आहे. संयुक्त राष्ट्रांच्या युनेस्को संस्थेच्या ‘जागतिक जल विकास अहवाल २०२५’मध्ये जगभरातील हिमनद्यांच्या जलद वितळण्याबाबत तीव्र चिंता व्यक्त करण्यात आली आहे. अहवालानुसार, हिमनद्या वितळण्याचा सध्याचा दर असेच राहिला, तर त्याचे परिणाम अभूतपूर्व आणि विनाशकारी ठरतील. जर यावर वेळीच नियंत्रण मिळवले नाही, तर जगातील ८.२ अब्ज लोकसंख्येपैकी २ अब्जांहून अधिक लोकांना पाणी आणि अन्नाच्या गंभीर संकटांचा सामना करावा लागेल.
हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की पृथ्वीवरील जलचक्र संतुलित ठेवण्यात हिमनद्यांची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. हिमनद्यांचे पाणी नद्यांमार्फत प्रवाहित होत आपले जीवन चालते. मात्र हवामान बदलामुळे हिमनद्या वितळत किंवा आकुंचन पावत असल्याने नद्यांवरही संकट ओढवले आहे. हवामान बदल, हिमनद्या आकुंचन पावणे आणि डोंगराळ भागांमध्ये होणाऱ्या बर्फवृष्टीतील घट यामुळे जगातील दोनतृतीयांश लागवडीयोग्य जमीन धोक्यात येण्याची दाट शक्यता निर्माण झाली आहे.
जगभरात सध्या सुमारे २.७५ लाखांहून अधिक हिमनद्या आहेत, ज्यांचे एकूण क्षेत्रफळ सात लाख चौरस किलोमीटरपेक्षा अधिक आहे. त्या हिमनद्या हवामान बदलामुळे वेगाने वितळत आहेत. संयुक्त राष्ट्रांच्या माहितीनुसार, अमेरिकेतील सर्व १९ हिमनदी भागांमध्ये २०२२, २०२३ आणि २०२४ या सलग तीन वर्षांत अभूतपूर्व नुकसान झाले आहे. जागतिक हवामान संघटनेच्या माहितीनुसार, नॉर्वे, स्वीडन आणि स्वालबार्ड हे भाग सर्वाधिक प्रभावित झाले आहेत. इतकेच नव्हे तर अमेरिकेतील कोलोरॅडो नदी २०२० मध्येच कोरडी पडली आहे.
युनेस्कोचे महासंचालक आंद्रे अँगोलेम यांचे म्हणणे आहे की आपण हिमनद्या आणि पर्वतीय जलस्रोतांवर संपूर्णतः अवलंबून आहोत, कारण जगातील सुमारे ७० टक्के पिण्याचे पाणी हिमनद्यांमध्ये साठवलेले आहे. हवामान बदलामुळे या पाण्याच्या स्रोतांचा वेगाने ऱ्हास होत असल्यामुळे, त्यांचे संरक्षण करणे ही काळाची गरज बनली आहे. कारण, हिमनद्या असतील तर पाणी आहे, पाणी असेल तर जीवन आहे, आणि जीवन असेल तर आपण आहोत.
अमेरिकन अंतराळ संस्था नासा आणि ‘नॅशनल स्नो अँड आइस डेटा सेंटर’च्या संशोधनातून धक्कादायक निष्कर्ष पुढे आले आहेत. २०१० पूर्वी आर्क्टिक आणि अंटार्क्टिक प्रदेशांना व्यापणारे बर्फाचे आवरण आता लाखो चौरस किलोमीटरने कमी झाले आहे. सध्या फक्त १४३ लाख चौरस किलोमीटर बर्फ उरला आहे, जो २०१७ मध्ये नोंदविलेल्या १४४ लाख चौरस किलोमीटरच्या नीचांकी पातळीपेक्षाही कमी आहे. २००० ते २०२३ या कालावधीत ग्रीनलँड आणि अंटार्क्टिकाच्या हिमनद्यांवरील अंदाजे २७० अब्ज टन बर्फ दरवर्षी वितळत आहे. हे नुकसान संपूर्ण जगाच्या ३० वर्षांच्या पाण्याच्या वापराइतके आहे.
नासाच्या गोडार्ड स्पेस फ्लाइट सेंटरच्या शास्त्रज्ञ लिन बोईसव्हर्ट यांनी सांगितले की, पुढील उन्हाळ्यात आपल्या जवळ अत्यल्प बर्फ शिल्लक राहण्याची शक्यता आहे.
या परिस्थितीसाठी मानवनिर्मित हवामान बदल जबाबदार आहे, विशेषतः जीवाश्म इंधनांचा वापर. हिमालयीन हिमनद्यांबाबत २०२३ मध्ये भारतीय सरकारने संसदेत सादर केलेल्या अहवालानुसार, हिमालयातील सुमारे ९,५७५ हिमनद्या विविध गतीने वितळत आहेत. भारत, नेपाळ, भूतान, चीन आणि पाकिस्तान या देशांत पसरलेल्या हिमालय पर्वतरांगांमध्ये गेल्या तीन दशकांत २० ते ३० टक्के हिमनद्या वितळल्या आहेत. गेल्या ४० वर्षांत हिमालयातील ४४० अब्ज टन बर्फ वितळला आहे. प्रा. सुनील नौटियाल (संचालक, जीबी पंत राष्ट्रीय हिमालयीन पर्यावरण संस्था) यांच्या मते, २०१० मध्ये हिमालयातील हिमनद्यांतून २० अब्ज टन बर्फ वितळले होते. ही प्रक्रिया अशीच सुरू राहिली तर परिणाम अत्यंत गंभीर होतील.
संयुक्त राष्ट्रांचे महासचिव अँटोनियो गुटेरेस यांनीही या स्थितीबाबत तीव्र चिंता व्यक्त केली आहे. वैज्ञानिकांचा अंदाज आहे की हिंदूकुश हिमालयातील ७५ टक्के हिमनद्या या शतकाच्या अखेरीस नष्ट होतील. त्यामुळेच गुटेरेस यांनी जीवाश्म इंधनांच्या वापराच्या युगाचा अंत करण्यावर भर दिला आहे.
या गंभीर परिस्थितीत हिमनद्या वाचवणे म्हणजे केवळ बर्फ वाचवणे नव्हे, तर आपले भविष्य सुरक्षित करणे आहे. हिमनद्या म्हणजे केवळ बर्फाचे शिखर नव्हे, तर आपल्या जीवनाची मुळे आहेत. त्यामुळे आपल्या जीवनशैलीमध्ये बदल करावा लागेल, हिमालयीन प्रदेशांतील मानवी हस्तक्षेप कमी करावा लागेल आणि हवामान बदल तसेच कार्बन उत्सर्जनावर नियंत्रण ठेवावे लागेल. तरच भविष्यात काही सकारात्मक बदल घडवून आणणे शक्य होईल.
हवामान तज्ज्ञांनी येत्या काही दिवसांत उष्णतेच्या लाटांचा इशारा दिला आहे. देशातील सहा राज्यांमध्ये उष्णतेचा प्रभाव अधिक जाणवेल. यामागे सिंध आणि बलुचिस्तानमधून येणाऱ्या गरम वाळवंटी वाऱ्यांचा मोठा हात असणार आहे. राजस्थान, गुजरातसह मध्य आणि पूर्व भारतात यामुळे तीव्र उष्णता जाणवण्याची शक्यता आहे. पश्चिम विक्षोभाचा प्रभाव हिमालयीन प्रदेशांवरही जाणवेल. परिणामी, मध्य आणि उत्तर भारतातील अनेक भागांत तापमान २ ते ४ अंश सेल्सिअसने वाढू शकते.
राजस्थानच्या बाडमेर जिल्ह्यात तापमान आधीच ४६ अंश सेल्सिअसच्या जवळ पोहोचले आहे, आणि तोही एप्रिलच्या पहिल्याच आठवड्यात. येत्या काळात उन्हाळा कसा असेल याबद्दल गंभीर चिंता व्यक्त केली जात आहे.सर्वात चिंताजनक बाब म्हणजे, भारतीय शहरांमध्ये उष्णतेच्या लाटांना तोंड देण्यासाठी पुरेशी तयारी झालेली नाही. बहुतांश उपाययोजना अल्पकालीन स्वरूपाच्या असून, दीर्घकालीन धोरणांची अंमलबजावणी अद्यापही झालेली नाही. त्यामुळे भविष्यात वाढत्या आणि दीर्घकाळ टिकणाऱ्या उष्णतेच्या लाटांमुळे मृत्यूदर वाढण्याची शक्यता आहे. शहरी नियोजनासह विविध क्षेत्रांनी आपल्या धोरणांमध्ये उष्णतेशी संबंधित धोके लक्षात घेण्याची नितांत गरज निर्माण झाली आहे.तापमानवाढीचा सामना करण्यासाठी तातडीने आणि सामूहिक कृतीची गरज आहे. सर्वप्रथम, हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी करण्यासाठी जीवाश्म इंधनांचा वापर कमी करून नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतांचा (जसे की सौर आणि पवन ऊर्जा) वापर वाढवणे आवश्यक आहे. दुसरे, वनीकरण आणि जंगलांचे संरक्षण याला प्राधान्य द्यावे लागेल, कारण झाडे कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतात. तिसरे, शाश्वत शेती पद्धती आणि जलसंवर्धन यावर भर द्यावा लागेल.
सरकार, उद्योग आणि व्यक्ती यांनी एकत्र येऊन हवामान बदलाविरुद्ध लढा द्यावा लागेल. शिक्षण आणि जनजागृती यामुळे लोकांना त्यांच्या दैनंदिन जीवनात पर्यावरणपूरक बदल घडवून आणता येतील. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर, पॅरिस करारासारख्या करारांची कठोर अंमलबजावणी आवश्यक आहे.तापमानवाढीचा आक्राळविक्राळ चेहरा आता लपून राहिलेला नाही. ती आपल्या आरोग्याला, अन्नसुरक्षेला आणि जीवनाला धोका निर्माण करत आहे. ही समस्या केवळ पर्यावरणीय नसून, ती सामाजिक, आर्थिक आणि नैतिक आव्हान आहे. जर आपण आता कृती केली नाही, तर भविष्यातील पिढ्यांना याची मोठी किंमत मोजावी लागेल. तापमानवाढीविरुद्ध लढण्यासाठी आपल्या प्रत्येकाची भूमिका महत्त्वाची आहे. आपण एकत्र येऊन पर्यावरणाचे रक्षण केले पाहिजे, जेणेकरून पृथ्वी ही सर्वांसाठी राहण्यायोग्य राहील.
