Fact Check मागचं Fact Check भाग २ : साम ने पाकिस्तान झिंदाबादचा खोटा दावा का केला?

जसं की आपण भाग १ मध्ये वाचलंत की कशाप्रकारे राजकीय नेते इतकंच नाही तर मुख्यमंत्री आणि उपमुख्यमंत्री यांनी देखील PFI च्या आंदोलनातील कथित रीत्या व्हायरल झालेल्या व्हिडीओवर आपल्या प्रतिक्रीया दिल्या होत्या. त्यानंतर साम टाव्ही ने कशाप्रकारे पुण्यात पाकिस्तान जिंदाबाद च्या घोषणा दिल्या गेल्या असा व्हिडीओ दाखवून दावा केला. पण खरंच साम ने केलेला दावा खरा होता का? चला आज जाणून घेऊयात.

फॅक्ट चेक म्हणजेच सत्य पडताळणारी वृत्तसंस्था अल्ट न्युज ने फॅक्ट चेक करत पुराव्यांनिशी PFI च्या कार्यकर्त्यांनी पाकिस्तान जिंदाबादच्या घोषणा दिल्या नाहीत हे सिध्द केलं होतं.

या प्रकरणात गेल्या काही दिवसात साम टीव्ही ने सातत्याने २० मिनिटांची (२८ सेकंदाचा व्हिडीओ) एक व्हिडीओ क्लिप वारंवार प्रसिध्द केली. यात त्यांनी दावा केला की आंदोलनात पाकिस्तान जिंदाबादच्या घोषणा दिल्या होत्या. त्यानंतर अल्ट न्युजच्या फॅक्ट चेक वर टीका केली आणि सांगितलं की आपण स्पष्टपणे या व्हिडीओत पाकिस्तान झिंदाबाद च्या घोषणा ऐकू येतात.

साम टीव्ही ने प्रसिध्द केलेल्या व्हिडीओमध्ये पोलिस व्हॅनमध्ये असलेल्या गुलाबी शर्ट घातलेल्या व्यक्तीचे क्लोज अप शॉट्स आहेत. व्हॅनमधुनच घोषणाबाजी करताना त्यांना आपण ऐकू शकतो. यानंतर कॅमेरा गुलाबी शर्ट घातलेल्या व्यक्तीवरून हटून आंदोलकांवर फिरतो. शेवटी या व्हिडीओमध्ये व्हॅन दुर जाताना दिसत आहे.

साम टीव्ही द्वारा प्रसिध्द केल्या गेलेल्या २२ मिनिटांच्या व्हिडीओमध्ये संपादक प्रसन्न जोशी यांनी अल्ट न्युजला खोटं ठरवण्याचा प्रयत्न केला. सातत्याने ते प्रेक्षकांना स्पष्टपणे आपल्याला पाकिस्तान झिंदाबादच्या घोषणा ऐकवतात

'साम टीव्ही'च्या कव्हरेजची एक व्हिडिओ क्लिप नंतर व्हायरल झाली. आज तक चे न्यूज अँकर शुभंकर मिश्रा यांच्यासह अनेक ट्विटर वापरकर्त्यांनी तो शेअर केला आणि दावा केला की व्हिडिओमध्ये 'पाकिस्तान झिंदाबाद'चे नारे ऐकू येतात.

मराठी चैनल 'साम Tv' की इस क्लिप को सुनिए और खुद तय कीजिए कि 'पाकिस्तान ज़िंदाबाद' के नारे लग रहें हैं या 'Popular Front Zindabad' के।

Fault News का Fake Check खुद-ब-खुद स्पष्ट हो जाएगा। pic.twitter.com/ojjFNKF32g

— Shubhankar Mishra (@shubhankrmishra) September 26, 2022

Alt न्यूजच्या फॅक्ट चेक वर टीका करताना, साम टीव्हीने 'पुरावा' म्हणून आणखी एक फुटेज सादर केली. पुण्यातील आंदोलनादरम्यान हा व्हिडिओ काढण्यात आला आहे. 'साम टीव्ही'चे फुटेज आणि आमचे फुटेज (आणि आधीच्या फॅक्ट चेकमध्ये वापरलेले फुटेज) यात फरक एवढाच आहे की 'साम टीव्ही'चे फुटेज अगदी जवळच्या अंगलने शूट केलेले आहे. तसेच ही हाय रिझोल्युशन क्लिप आहे. 'साम टीव्ही' ने एक इन्फोग्राफिक शेअर केला ज्यामध्ये त्यांनी 'पाकिस्तान झिंदाबाद' दावा नाकारण्यामागील अजेंड्यावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले. त्यांनी असेही सांगितले की Alt News ने "संपूर्ण व्हिडिओ न पाहता" फॅक्ट चेक केलं आहे.

पाकिस्तान जिंदाबादच्या घोषणा देण्यात आल्या नव्हत्या, असा दावा 'अल्ट न्यूज' या न्यूज पोर्टलने केला होता. मात्र हा दावा खोटा निघाला आहे. यावरच साम टीव्हीने काही सवाल केले आहेत. @AltNews @mieknathshinde #punepolice #Pune #fakefactcheck #saamimpact #marathinews pic.twitter.com/9cJTddSerZ

— SaamTV News (@saamTVnews) September 26, 2022

वाचकांनी लक्षात घ्यावे की फॅक्ट चेक कसं केलं जातं. Alt News ने या दाव्याचे खंडन केले होते आणि क्रमवार घडामोडींचे स्पष्टीकरण दिले होते. आम्हाला सापडलेल्या घटनेचे प्रत्येक फुटेज आम्ही तपासले. वेगवेगळ्या अंगलमधून चित्रित केलेल्या घटनेच्या व्हायरल व्हिडिओ मालिकेची (कथित घोषणाबाजी) अचूक टाईम पिरेड शोधण्याच्या किचकट प्रक्रियेतूनही गेले.

या प्रकारच्या व्हिडिओची चाचणी करताना पहिली गोष्ट म्हणजे ऑडिओ/व्हिडिओचा प्लेबॅक वेग कमी करणे आणि सावकाश व्हिडीओला काळजीपूर्वक ऐकणे. खालील स्क्रीन-रेकॉर्डिंगमध्ये, आम्ही YouTube व्हिडिओ 1 मिनिट 4 सेकंदांसाठी सामान्य वेगाने प्ले केलं आहे.

आणि यानंतर, Alt News ने 1 मिनिट 6 सेकंदात स्लो मोशनमध्ये 'साम टीव्ही'चा व्हिडिओ पाहण्यासाठी YouTube च्या इन-बिल्ट टूलचा वापर केला. हे फुटेज कोणत्या अँगलमधून शूट करण्यात आले आहे, ते पाहिल्यास 'पॉप्युलर फ्रंट झिंदाबाद' असे शब्द स्पष्टपणे ऐकू येतात.

हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की निषेधादरम्यान, काही शब्दांचे अचूक उच्चार विविध कारणांमुळे ऐकू येत नाहीत, जसे की एकच वाक्प्रचार वारंवार ओरडल्यानंतर थकवा येणे, आवाजांचे आच्छादन आणि इतर आवाज. पुण्यातील पीएफआयच्या निषेधाचा पोलिसनामा लाइव्ह व्हिडिओ (७ मिनिटे ३० सेकंद) ऐकल्यावर, अनेक ठिकाणी 'पॉप्युलर' चा उच्चार 'पॉपलर' असा चुकीचा उच्चार केला जातो. 'साम टीव्ही'च्या व्हिडीओतही तेच आहे.

'साम टीव्ही'ने आपल्या प्रसारित व्हिडिओसह हिंदीमध्ये 'जिंदाबाद झिंदाबाद' आणि 'पाकिस्तान झिंदाबाद'च्या घोषणा लिहिल्या आहेत. पोलिस व्हॅनमधील व्यक्तीने कथितपणे घोषणाबाजी सुरू केली की, भाष्य त्याच्या तोंडात जाते. यामुळे आम्हाला व्हिडिओ तपासणे थोडे कठीण होते. ऑल्ट न्यूजने रॉ फुटेजसाठी साम टीव्हीशी संपर्क साधला आणि त्यांनी त्यांना फुटेज पाठवले.

या फुटेजमध्ये एक महत्त्वाचा संदर्भ बिंदू आहे जो आम्ही मागील फॅक्ट चेकमध्ये इतर व्हिडिओंसोबत व्हायरल व्हिडिओच्या ऑडिओची तुलना आणि क्रॉसचेक करण्यासाठी वापरला आहे. हा पॉइंट पोलिस व्हॅन निघतानाचे दृश्य आहे. आम्ही शेवटच्या तथ्य-तपासणीमध्ये तपासलेल्या निषेधांमध्ये कथित घोषणाबाजीचे व्हिज्युअल असलेले सर्व व्हिडिओ समाविष्ट होते. पोलिस व्हॅन सुमारे 15 सेकंदात कथित घोषणाबाजीपासून दूर जाते. (सामा टीव्ही फुटेजमध्ये 20 सेकंदांनी व्हॅन निघून जात असल्याचे दाखवले आहे. म्हणूनच आम्ही वाचकांसाठी 20 सेकंदाची क्लिप ठेवली आहे)

पोलिस व्हॅन निघून जात असल्याचे 'साम टीव्ही'च्या फुटेजमध्येही आम्ही पाहिले. नंतर आम्हाला ती जागा सापडली जिथे कथित घोषणाबाजी होते. खाली आम्ही व्हायरल व्हिडिओ (डावीकडे) 'साम टीव्ही' फुटेजमधील क्लिपसह (उजवीकडे) एकत्र केला आहे. जसे वाचक पाहू शकतात. 'साम टीव्ही'ने त्याच्या कव्हरेजमध्ये वापरलेली क्लिप आणि जी आम्ही तपासात वापरली आहे तो एका प्रसंगाचा व्हिडिओ आहे. याचा अर्थ कथित घोषणाबाजीची हीच वेळ होती. तसेच, व्हायरल व्हिडिओ आणि 'साम टीव्ही' आणि आमच्याद्वारे वापरलेली व्हिडिओ क्लिप एकाच वेळेची आहे याची नोंद घ्या.

घोषणांचे फोनेटीक विश्लेषण

आम्ही 'साम टीव्ही' द्वारे प्रदान केलेल्या कच्च्या फुटेजचा संबंधित भाग कापला आणि कमी केला आहे. जेव्हा 'साम टीव्ही'ने व्हिडिओमध्ये 'पाकिस्तान जिंदाबाद' भाष्य वापरले आहे. तिथे पहिला आवाज येतो तो गुलाबी शर्ट घातलेल्या माणसाचा. खाली घोषणा देणाऱ्या व्यक्तीची 2x स्लो-डाउन आवृत्ती आहे.

तसेच, रॉ फुटेज 4x पर्यंत कमी झाल्यावर गुलाबी शर्ट घातलेला माणूस पटकन तीन वेळा ओठ बंद करताना दिसतो.

फोनेटिकच्या प्राथमिक तपासणीत (मानवी आवाजाचा अभ्यास) असे सूचित होते की जेल व्हॅनमध्ये गुलाबी शर्ट घातलेला माणूस 'पाकिस्तान झिंदाबाद' म्हणू शकत नव्हता. वाचकांनी लक्षात घ्या की Alt News ने फोनेटिक्सच्या संदर्भात तिच्या ओठांच्या हालचालीबद्दल येथे अहवाल दिला आहे.

पाकिस्तान या शब्दात पाच व्यंजने आहेत: P, K, S, T आणि N.

फोनेटीकली, P हा आवाजहीन द्विलाबीय स्फोटक आहे. 'बिलाबियल' हा शब्द आपल्यासाठी संदर्भ बिंदू आहे. हे एक व्यंजन आहे ज्यासाठी एखाद्या व्यक्तीला तोंडातून हवा थांबवण्यासाठी त्याचे ओठ बंद करावे लागतात.

'पाकिस्तान' या शब्दातील इतर कोणत्याही व्यंजनाचा उच्चार करण्यासाठी ओठ बंद करणे आवश्यक नाही.

• K हा एक वेलर स्फोटक आहे ज्याचा उच्चार आपल्या जिभेचा मागचा भाग टाळूपर्यंत उचलून केला जातो.

• S हा अल्व्होलर सिबिलंट आहे जो जिभेचे टोक हलकेच वरच्या दातांच्या मागे कड्यावर ठेवून उच्चारला जातो.

• T हे अल्व्होलर स्फोटक आहे. जिभेचे टोक दातांच्या कड्यावर आणि जिभेची बाजू वरच्या दातांच्या विरुद्ध ठेवून T उच्चारला जातो.

• N एक वेलर नेजल आहे. त्याचा आवाज आपल्या नाकाने काढला जातो.

जेव्हा आपण या सर्व व्यंजनांचा उच्चार करतो तेव्हा तोंड उघडेच राहते.

'पॉप्युलर फ्रंट' या वाक्प्रचारात दोन द्विलाबीय प्लोझिव्ह आहेत: P, P तसेच एक लॅबिओडेंटल फ्रिकेटिव्ह: F. लॅबिओडेंटल फ्रिकेटिव्ह F चा उच्चार वरच्या दातांनी खालच्या ओठांना स्पर्श करून केला जातो.

समोरचा लोकप्रिय वाक्प्रचार जपण्यासाठी आपले तोंड तीन वेळा बंद करणे आवश्यक आहे आणि त्याचप्रमाणे गुलाबी शर्ट घातलेल्या व्यक्तीने. एकापाठोपाठ तीन वेळा ओठ बंद करून 'पाकिस्तान' हा शब्द उच्चारणे अशक्य आहे.

वाचकांना हे लक्षात आहे की कोणत्याही वर्णमालेतील स्वर हे एका अक्षराचे मूळ बनतात, ज्यामुळे आपल्याला अर्थपूर्ण ध्वनी बनवता येतात. प्रचंड गर्दीत गुलाबी शर्ट घातलेला माणूस POPULAR FRONT या वाक्यातील O आणि O, U, A हे स्वर स्पष्टपणे उच्चारत नाही. त्यामुळे तो इतर कोणत्याही शब्दासारखा आवाज करू शकतो. पण वर केलेल्या फोनेटीकली विश्लेषणात हे सिद्ध झाले आहे की जे बोलले जात आहे त्यात तीन द्विभाषिक आहेत आणि हा शब्द पाकिस्तान असू शकत नाही.

अशाप्रकारे, Alt News ने मिळवलेल्या सर्व संबंधित फुटेजचे तपशीलवार परीक्षण केल्यावर असे म्हणता येईल की पुण्यातील पीएफआयच्या निषेधादरम्यान 'पाकिस्तान झिंदाबाद'च्या घोषणा दिल्या गेल्या नाहीत.

नेमकं सत्य काय?

साम टीव्हीने "अपर्याप्त" फॅक्ट चेक साठी Alt न्यूजवर टीका केली आणि दावा केला की त्यांनी घटनेचा संपूर्ण व्हिडिओ पाहिला नाही. ट्विटरवरील अनेक व्हेरीफाईड प्रोफाइल्सनी देखील साम टीव्हीच्या कव्हरेजची व्हिडिओ क्लिप शेअर करून दावा पुढे नेला. पुरावा म्हणून साम टीव्हीने स्वतःचे फुटेज दिले. परंतु Alt च्या कामात सार्वजनिकरित्या दोष शोधण्यापूर्वी स्वतः मूलभूत पडताळणी प्रक्रिया पूर्ण केल्या नाहीत. योग्य पुष्टीकरणासह या तपशीलवार फॅक्ट चेकमध्ये, वाचक पाहू शकतात की निषेधादरम्यान 'पाकिस्तान झिंदाबाद' च्या घोषणा दिल्या गेल्या नाहीत.

टीप - सदर फॅक्ट चेक अल्ट न्युज ने देखील केला आहे.