जागतिक ओझोन दिवस

ओझोन थराच्या जतनासाठी आंतरराष्ट्रीय दिवस, ज्याला लहान स्वरूपात ‘ओझोन दिवस’ म्हणूनही ओळखले जाते, ओझोन हा प्राणवायूपेक्षा जीवनासाठी महत्त्वाचा आहे. ओझोन दिवस पर्यावरणासाठी एक अतिशय महत्त्वाचा दिवस आहे. लोकांना ओझोनच्या थराचे जतन करण्यासाठी शक्य ते उपाय शोधण्यासाठी ‘जागतिक ओझोन दिन’ दरवर्षी 16 सप्टेंबरला साजरा होतो. वातावरणातील ओझोनच सुरक्षा कवच राखून ठेवण्यासाठी हा दिवस लक्षवेधी ठरतो. मात्र माणसाने पर्यावरण सुरक्षित ठेवण्यासाठी काय केले नाही तर काय होत याची आठवण करून देणारा हा दिवस होय. या दिवशी सर्व देशांना आपला ओझोन थर जतन करण्यासाठी पर्यावरण संरक्षणाकडे लक्ष देण्यास प्रोत्साहित केले जाते. ओझोन ग्रहासाठी एक प्रकारचे ढाल म्हणून कार्य करते आणि हे पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी आवश्यक आहे.

हा दिवस आयोजित करण्यामागचे मुख्य कारण म्हणजे लोकांना ओझोन थराबाबत जागरुक करणे आणि त्याच्या संरक्षणासाठी उपाययोजनांकडे लक्ष वेधणे. हा ऑक्सिजनच्या 3 अणूंनी बनलेला एक प्रकारचा वायू आहे जो वातावरणात फार कमी प्रमाणात किंवा समुद्रसपाटी पासून 30 किंवा 32 किलोमीटर उंचीवर जास्त प्रमाणात आढळतो. तीक्ष्ण गंध असलेला हा एक विषारी वायू आहे. वातावरणातील ओझोन वायूचा थर सूर्यापासून येणाऱ्या किरणोत्सर्गाचा हानिकारक भाग शोषून पृथ्वीवरील सर्व सजीवांचे संरक्षण करतो. आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या युगात माणसाच्या कामामुळे हा थर दिवसेंदिवस ढासळत चालला आहे आणि त्याचे संरक्षणही कमी होत आहे. 16 सप्टेंबर 1987 रोजी मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉल ऑन द प्रोटेक्शन ऑफ ओझोन लागू झाल्याच्या स्मरणार्थ हा दिवस दरवर्षी ‘ओझोन दिवस’ म्हणून पाळला जातो. ओझोन संरक्षणात या प्रोटोकॉलचे महत्त्व लक्षात घेऊन, संयुक्त राष्ट्रांनी या निमित्ताने एक विशेष मोहीम सुरू करण्याची घोषणा केली आहे.

ओझोन हा वायू मुळात प्राणवायूचे संयुग आहे. ओझोन हा प्राणवायूच्या 3 अणूंपासून बनलेला असून त्याचे रेणुसूत्र O3 असे आहे. शास्त्रीय दृष्टीने ओझोनचा थर हा पृथ्वीपासून 16 ते 23 किलोमीटरच्या पट्ट्यात आढळतो. ओझोन हा सूर्यापासून येणाऱ्या अतीनील किरणांपासून पृथ्वीवरील सजीवसृष्टीचा बचाव करतो. ओझोन हा फिकट निळ्या रंगाचा वायू असून पाण्यात किंचित प्रमाणत विरघळतो. कार्बन टेट्राक्लोराईड वा तत्सम अध्वृवीय द्रावक यात जास्त विरघळून एक निळे द्रावण तयार करतो. -112० तापमानावर त्याचे एक गडद निळ्या तरलात रुपांतर होते. या तरलास त्याच्या उत्कलन बिंदूपर्यंत गरम करणे धोक्याचे आहे, कारण वायुरुप व तरल ओझोन मिळून स्फोट होउ शकतो. -193० तापमानावर, त्याचे रुपांतर एका जांभळसर-काळसर पदार्थात होते.

बहुतेक लोक 0.01 पी.पी.एम. इतक्या प्रमाणात असलेला ओझोन वायू ओळखू शकतात कारण त्यास असलेला क्लोरीन सदृष्य तीव्र वास हा होय. त्याच्या 0.1 ते 1 पी.पी.एम. एवढ्या हवेतील तीव्रतेने डोकेदुखी, डोळ्यांची जळजळ व श्वसनसंस्थेची जळजळ, इत्यादी विकार उद्भवू शकतात. कमी पातळीच्या असण्यानेसुद्धा प्लॅस्टिक, फुप्फुस इत्यादींवर त्याचा विपरीत परिणाम होतो. ओझोन हा वायू चुंबकीय क्षेत्रास विरोध करणारा आहे. एकदा ते क्षेत्र तयार झाल्यावर, तो अशा क्षेत्राची ताकद कमी करतो. 1785 मध्ये वॉन मारेमने इलेक्ट्रिक डिस्चार्ज उपकरणांजवळ एक विशेष प्रकारचा गंध अनुभवला, ज्याचा त्यांनी त्यांच्या लेखनात उल्लेख केला आहे. 1801 मध्ये क्रिक शँकला ऑक्सिजनमध्ये विसर्जित करताना असाच अनुभव आला. 1840 मध्ये शानबीनने या गंधाचे श्रेय एका नवीन वायूला दिले आणि त्याने ग्रीक शब्द ओझोच्या आधारे त्याला ओझोन असे नाव दिले, ज्याचा अर्थ मला वास येतो. 1865 मध्ये सोरेटने हे सिद्ध केले की हा वायू ऑक्सिजनचा ऍलोट्रोप आहे आणि त्याचे आण्विक सूत्र O3 आहे.

संयुक्त राष्ट्रांच्या आमसभेने 16 सप्टेंबरला ओझोन लेयरच्या संरक्षणासाठी आंतरराष्ट्रीय दिवस म्हणून नियुक्त केले होते. हे नियुक्ती 19 डिसेंबर 2000 रोजी 1987 च्या तारखेच्या स्मरणार्थ केले गेले होते, ज्यावर राष्ट्रांनी ओझोन लेयर कमी करणाऱ्या पदार्थांवर मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉलवर स्वाक्षरी केली. 1994 मध्ये संयुक्त राष्ट्र महासभेने 16 सप्टेंबरला ओझोन लेयरच्या संरक्षणासाठी आंतरराष्ट्रीय दिवस म्हणून घोषित केले. हा दिवस 1987 मध्ये ओझोन लेयर नष्ट करणाऱ्या पदार्थांवर मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉलवर स्वाक्षरी करण्याच्या तारखेच्या स्मरणार्थ होता. प्रोटोकॉलवर स्वाक्षरी झाल्यानंतर 30 वर्षांनी ओझोन थरातील छिद्र बंद झाल्याचे दिसून आले. ओझोन क्षीण होण्यास जबाबदार असलेल्या वायूंच्या स्वरूपामुळे त्यांचे रासायनिक परिणाम 50 ते 100 वर्षे चालू राहण्याची अपेक्षा आहे. सर्वांना जागतिक ओझोन दिनाच्या हार्दिक शुभेच्छा !

**

--

(Praveen M. Bagde)

Personal Assistant,

Animal Husbandry, Dairy Development & Fisheries,

Maharashtra State,

Mantralaya, Mumbai - 400 032

Cell No. 099236 20919